Δρ. Χαριτωμένη Βαβούλη: Τα συναισθήματα “μπαίνουν” στο δέρμα μας

Η Ψυχοδερματολογία είναι ένας νέος τομέας της ιατρικής που έρχεται να δώσει λύσεις σε ασθενείς και θεράποντες. Αποτελεί πεδίο κοινού ενδιαφέροντος για Δερματολόγους και Ψυχιάτρους. Τόσο σε κλινικό όσο και σε ερευνητικό επίπεδο, η συνεργασία είναι επιβεβλημένη. Όπως υποστηρίζει η Δερματολόγος, Αφροδισιολόγος, Επιμελήτρια Α’ του νοσοκομείου Συγγρός κ. Χαριτωμένη Βαβούλη στο zougla.gr, η αυξημένη ευαισθητοποίηση σχετικά με τις ψυχοδερματικές διαταραχές και η ομαδική προσέγγιση οδηγούν σε βελτιωμένα αποτελέσματα. Σήμερα έχει αποδειχθεί πειραματικά ότι «τα συναισθήματα μπαίνουν στο δέρμα μας». Παρατηρούμε μεταβολές στην εμφάνιση του δέρματος ανάλογα με τα συναισθήματά μας. Κοκκινίζουμε όταν νιώθουμε ντροπή, ανατριχιάζουμε όταν νιώθουμε απειλή, τα χέρια μας ιδρώνουν όταν αγχωνόμαστε, πονάμε ή φοβόμαστε.

 Συνέντευξη στον Θάνο Ξυδόπουλο

 Κυρία Βαβούλη που συναντώνται η ψυχιατρική και η δερματολογία;

Η εμπειρία μας και οι μελέτες επιβεβαιώνουν ότι πολλοί δερματολογικοί ασθενείς παρουσιάζουν συνυπάρχουσα ψυχιατρική παθολογία. Η συχνότητα εμφάνισης ψυχιατρικών διαταραχών μεταξύ των δερματολογικών ασθενών υπολογίζεται σε 30 έως 60% περίπου. Μάλιστα, ο επιπολασμός των ψυχιατρικών διαταραχών μεταξύ των δερματολογικών ασθενών είναι ελαφρώς υψηλότερος από αυτόν των νευρολογικών, ογκολογικών και καρδιολογικών μαζί.

Νέες εξελίξεις στην έρευνα έρχονται να μας αποκαλύψουν οδούς επικοινωνίας του δέρματος με το νευρικό σύστημα. Η σχέση του δέρματος και του εγκεφάλου φαίνεται να αρχίζει από την εμβρυϊκή περίοδο. Τα δύο αυτά όργανα έχουν κοινή προέλευση και στενές ανατομικές και λειτουργικές συνδέσεις. Αυτές οι συνδέσεις αντικατοπτρίζονται σε πολλές δερματικές παθήσεις, όπου ψυχολογικοί και σωματικοί αιτιολογικοί παράγοντες είναι στενά συνυφασμένοι.

Σήμερα έχει αποδειχθεί πειραματικά ότι «τα συναισθήματα μπαίνουν στο δέρμα». Παρατηρούμε μεταβολές στην εμφάνιση του δέρματος ανάλογα με τα συναισθήματά μας. Κοκκινίζουμε όταν νιώθουμε ντροπή, ανατριχιάζουμε όταν νιώθουμε απειλή, τα χέρια μας ιδρώνουν όταν αγχωνόμαστε, πονάμε ή φοβόμαστε. Η ψυχοδερματολογία είναι μια διασύνδεση μεταξύ δερματολογίας και ψυχιατρικής. Η ψυχιατρική επικεντρώνεται περισσότερο στην «εσωτερική» μη ορατή ασθένεια, και η δερματολογία επικεντρώνεται στην «εξωτερική» ορατή. Μελετά την επίδραση των ψυχιατρικών παθήσεων στο δέρμα, αλλά και το αντίστροφο, δηλαδή την επίδραση των δερματολογικών παθήσεων στην ψυχική κατάσταση του ασθενούς.

Πρόκειται για μια νέα επιστήμη;

Ο τομέας της Ψυχοδερματολογίας έχει γίνει δημοφιλής τα τελευταία 20 χρόνια, αν και η ύπαρξή της είναι παλιά. Από την αρχαιότητα, οι φιλόσοφοι ανέφεραν την ύπαρξη ψυχοδερματικών νοσημάτων. Ο Ιπποκράτης (460–377 π.Χ.), στα γραπτά του, ανέφερε τις επιπτώσεις του στρες στο δέρμα. Ανέφερε περιπτώσεις ανθρώπων που τράβαγαν τα μαλλιά τους ως απάντηση στη συναισθηματική φόρτιση. Ο Αριστοτέλης (384–322 π.Χ.) πρότεινε ότι το μυαλό και το σώμα ήταν δύο συμπληρωματικές οντότητες και όχι ξεχωριστές.

Ποια είναι η σύγχρονη έννοια της ψυχοδερματολογίας;

Σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες υπάρχουν συνδέσεις μεταξύ δέρματος – ψυχής, αλλά και του ανοσοποιητικού, ενδοκρινικού συστήματος. Όπως όλα τα όργανα έτσι και το δέρμα αντιδρά στα συναισθήματα και επηρεάζεται από τις ορμόνες που παράγονται στο σώμα εξαιτίας της συναισθηματικής μας κατάστασης. Τα αρνητικά συναισθήματα (πίεση, άγχος, στεναχώρια, θυμός, αγωνία) δημιουργούν στρες που διαταράσσει την  ισορροπία του οργανισμού. Εκκρίνονται ορμόνες όπως κορτιζόλη, επινεφρίνη, τεστοστερόνη. Τόσο οι κατεχολαμίνες όσο και η κορτιζόλη έχουν ισχυρές επιδράσεις στο ανοσοποιητικό. Τα θετικά συναισθήματα (ευτυχία, αγάπη, ηρεμία, ικανοποίηση, ευδαιμονία, ευφορία, ευεξία) απελευθερώνουν ενδορφίνες, ωκυτοκίνη, ντοπαμίνη, σεροτονίνη.

Τα τελευταία χρόνια υπάρχει η τάση ολιστικής (ευρύτερης και σφαιρικής) προσέγγισης των δερματολογικών διαταραχών ως προς τη διάγνωση και την επιλογή μιας θεραπείας. Δεν δίνεται βάρος μόνο στην αντιμετώπιση των συμπτωμάτων, αλλά εστιάζουμε στην αιτία, εμβαθύνουμε. Αν θέλουμε να κατανοήσουμε πλήρως την δράση ενός νοσήματος στον οργανισμό χρειάζεται να καταλάβουμε το άτομο πίσω από το νόσημα. Εξάλλου και η «ορατότητα» του οργάνου του δέρματος αποδίδει στη δερματολογία μια ιδιαίτερη θέση μεταξύ των άλλων ειδικοτήτων και υπαγορεύει μια συνολική, ψυχοσωματική προσέγγιση στον ασθενή. Το δέρμα αποτελεί μέσο έκφρασης συναισθημάτων και παίζει σημαντικό ρόλο στην κοινωνικοποίηση του ατόμου. Η σύγχρονη ψυχοδερματολογία βασίζεται στην ψυχοσωματική θεωρία, σύμφωνα με την οποία βιολογικοί, ψυχολογικοί και κοινωνικοί παράγοντες παίζουν σημαντικό ρόλο στην παθογένεια και την πορεία της νόσου. Όλοι αυτοί οι παράγοντες θα πρέπει να λαμβάνονται επαρκώς υπόψη.

Ποιες είναι οι ψυχιατρικές διαταραχές των ασθενών με δερματολογικά νοσήματα;

Οι ψυχιατρικές διαταραχές μπορεί να περιλαμβάνουν άγχος, κατάθλιψη, ιδεοψυχαναγκασμό (ιδεοληψία/καταναγκασμό), υποχονδρίαση, παραληρηματική ιδέα, ψευδαίσθηση, φοβία, ψύχωση. Περιγράφω μία κλινική ταξινόμηση των πιο γνωστών ψυχοδερματολογικών διαταραχών, αν και στην κλινική πράξη δεν διακρίνονται τόσο σαφώς τα όρια.

• Πρωτοπαθείς ψυχιατρικές νόσοι με δερματολογικές εκδηλώσεις: Δεν υπάρχει καμία πάθηση του δέρματος και ό,τι φαίνεται στο δέρμα είναι αυτοπροκαλούμενο. Αυτές οι διαταραχές συνδέονται πάντα με την υποκείμενη ψυχοπαθολογία.
• Παραληρηματικές ιδέες: παρασίτωσης, δυσοσμίας του ιδρώτα ή πεποίθηση ότι μια αποκρουστική οσμή προέρχεται από το δέρμα, τις μασχάλες, το στόμα, το ορθό, τον κόλπο.
• Προκλητές δερματοπάθειες: νευρωσικές εκδορές, προκλητή δερματίτιδα, τριχοτιλλομανία, προκλητή ακμή, ονυχοφαγία, δερματοθλασία (ο ασθενής τρίβει ή τσιμπά το δέρμα του για να σχηματίσει μελανιές ως άμυνα έναντι του πόνου που αισθάνεται αλλού). Μπορεί να αναγνωρίζουν ή να αρνούνται ότι προκαλούν οι ίδιοι βλάβες ή να τις προκαλούν με σκοπό κάποιο όφελος.
• Σύνδρομο Münchhausen (Μινχάουζεν): «πλασματική» κατάσταση ασθενείας με σκοπό την προσοχή του περιβάλλοντος. Στόχος να φαίνονται μονίμως άρρωστοι.
• Münchhausen by proxy (δια αντιπροσώπου): Κυρίως σε γυναίκες που προκαλούν ασθένεια στα παιδιά τους, εάν είναι μητέρες, ή αν δεν είναι, σε ανήμπορα άτομα. Συνήθως ασκούν παραϊατρικό επάγγελμα π.χ. νοσοκόμες, ώστε να έχουν και πρόσβαση στα θύματα. Σπάνια σταματούν  σε ένα θύμα κι αν είναι μητέρες βλάπτουν με την σειρά όλα τα παιδιά τους φτάνοντας μέχρι τον θάνατο (Serial killers).
• Σωματική δυσμορφική διαταραχή: όπου ο ασθενής έχει παραμορφωτική ιδέα για τον εαυτό του και μεγαλοποιεί μικρά και ασήμαντα δερματολογικά ή αισθητικά προβλήματα.
• Διατροφικές διαταραχές: η ψυχογενής ανορεξία και η ψυχογενής βουλιµία.
• Νευροδερματικές δερματοπάθειες: σύνδρομο στοματικού καύσου (καψίματος) π.χ. γλωσσοδυνία (πόνος στη γλώσσα), καυσαλγία γλώσσας, δυσαισθησία τριχωτού κεφαλής, αιδοιοδυνία.
• Ιδεοψυχαναγκαστικές διαταραχές: Η διαταραχή συχνά επικεντρώνεται γύρω από συγκεκριμένα θέματα, όπως ο φόβος του ασθενούς μη μολυνθεί από μικρόβια. Για να απαλύνει τους φόβους της μόλυνσης, μπορεί να πλένει ψυχαναγκαστικά, αναρίθμητες φορές τα χέρια μέχρι αυτά να γίνουν επώδυνα και σκασμένα.
• Ειδικές φοβίες: αφροδισιοφοβία (φοβία για τα σεξουαλικώς μεταδιδομένα νοσήματα), μικροβιοφοβία
• Πρωτοπαθείς δερματικές νόσοι με δευτεροπαθή ψυχιατρικά προβλήματα.Τα συναισθηματικά προβλήματα ως αποτέλεσμα της δερματικής νόσου είναι έντονα και οι ψυχολογικές συνέπειες είναι πιο σοβαρές από τα δερματολογικά προβλήματα. Δηλαδή η αντικειμενική δερματολογική βαρύτητά τους είναι ηπιότερη από την ψυχιατρική. Μια «καθαρά σωματική» ασθένεια (από όσο γνωρίζουμε σήμερα), ένα αισθητικό πρόβλημα οδηγεί σε έντονο ψυχολογικό πόνο. Παραδειγματικά αναφέρω κάποια δερματολογικά νοσήματα όπως: Γυροειδής αλωπεκία, Αλβινισμός, Έκζεμα, Αιμαγγειώματα, Ιχθύαση (κοινή), Λεύκη. 
• Ψυχοφυσιολογικές διαταραχές: Απορρέουν από τη χρονιότητα και τον κοινωνικό αντίκτυπο δερματολογικών παθήσεων. Οι δερματικές παθήσεις επιταχύνονται ή επιδεινώνονται από το ψυχολογικό στρες. Οι ασθενείς βιώνουν μια σαφή και χρονολογική συσχέτιση μεταξύ του στρες και της έξαρσης. Σχετίζονται με ποικίλες ψυχολογικές αντιδράσεις που επηρεάζουν το επίπεδο λειτουργικότητας των ασθενών και μπορούν να προκαλέσουν αγωνία στην οικογένεια.Η νόσος επηρεάζει αρνητικά την ποιότητα της ζωής των ασθενών. Πολύ περισσότερο από αυτήν των ασθενών που πάσχουνε από π.χ. καρδιοπάθειες, άσθμα ή διαβήτη. Αυτό δημιουργεί πραγματικό ή φαντασιακό κοινωνικό αποκλεισμό και στιγματισμό. Δυσκολεύονται στις κοινωνικές, προσωπικές, εργασιακές και σεξουαλικές τους σχέσεις. Οι δερματικές παθήσεις δεν είναι απλώς ένα «αισθητικό ζήτημα», μια «καθαρά σωματική» ασθένεια. Για παράδειγμα: Ακμή, Ψωρίαση, Ατοπική δερματίτιδα, Νευροϊνωμάτωση, Ιδρωταδενίτιδα, Κνίδωση, Λειχήνας.
• Ανεπιθύμητες ενέργειες που σχετίζονται με τη φαρμακευτική αγωγή.Ψυχιατρικά φάρμακα προκαλούν δερματολογικές ανεπιθύμητες ενέργειες και δερματολογικά μπορούν να προκαλούν ψυχιατρικές.
• Διάφορες άλλες, όπως προβλήματα με την εικόνα του σώματος: Υπερβολική ανησυχία και ενασχόληση με δερματολογικά προβλήματα, τα οποία δεν συνιστούν αντικειμενικά ευρήματα (ρυτίδες, υπερτρίχωση προσώπου, ουλές, σημάδια από αγγεία).

Πώς αντιμετωπίζονται οι ασθενείς με ψυχοδερματολογικά προβλήματα;

Με τη συνεργασία των ιατρών και των δύο ειδικοτήτων, της Ψυχιατρικής και της Δερματολογίας. Αφιερώνεται αρκετός χρόνος στον ασθενή, η εκτίμηση είναι συνολική και σε βάθος. Συνήθως ο δερματολογικός ασθενής δεν ζητά ψυχολογική βοήθεια από την αρχή. Αυτό που τον ενδιαφέρει είναι η θεραπεία του δέρματος, ασχέτως αν αυτό δεν επαρκεί. Καθώς μάλιστα για πολλούς ασθενείς η έγκαιρη προσέγγιση από τον εξειδικευμένο ιατρό ψυχικής υγείας δεν είναι πάντα εύκολη απόφαση, συχνά ο πρώτος ιατρός που θα έρθει αντιμέτωπος με την διάγνωση είναι ο δερματολόγος. Η προσέγγιση των ψυχοδερματολογικών διαταραχών ξεκινά με μια καλή σχέση γιατρού-ασθενούς, με την ανάπτυξη της ενσυναίσθησης (ως ενσυναίσθηση ορίζεται η συναισθηματική ταύτιση με την ψυχική κατάσταση ενός άλλου ατόμου, και η κατανόηση της συμπεριφοράς και των κινήτρων του. Το αντίθετο της ενσυναίσθησης είναι συχνά η εμπάθεια, η οποία υποδηλώνει προκατάληψη και αρνητική στάση). Η κατανόηση της ύπαρξης ενός κύκλου, όπου οι ψυχολογικές διαταραχές προκαλούν δερματικές και οι δερματικές προκαλούν ψυχολογικές, είναι η βάση για μια καλή πρακτική. Η εξέταση των ψυχιατρικών και ψυχοκοινωνικών παραγόντων είναι σημαντική για τη διαχείριση ψυχοδερματολογικών διαταραχών. Τόσο φαρμακολογικές όσο και ψυχοθεραπευτικές παρεμβάσεις χρησιμοποιούνται για τη θεραπεία των ψυχοδερματικών διαταραχών. Αυτές οι θεραπείες μπορούν να χρησιμοποιηθούν μόνες ή σε συνδυασμό, ανάλογα με την ιατρική αξιολόγηση και τις ανάγκες του κάθε ασθενούς.

Υπάρχουν ιατρεία Ψυχοδερματολογίας;

Το ενδιαφέρον για την Ψυχοδερματολογία σε όλο τον κόσμο αυξάνεται και υπάρχουν σχετικοί οργανισμοί. Στη χώρα μας στο Νοσοκομείο Α. Συγγρός σε συνεργασία με το Αιγινήτειο Νοσοκομείο έχουμε οργανώσει σχετικά πρόσφατα ένα τμήμα Ψυχοδερματολογίας με στόχο την ολιστική προσέγγιση των ψυχοδερματολογικών διαταραχών. Ανάλογο ιατρείο λειτουργεί στο Βενιζέλειο Νοσοκομείο Ηρακλείου.