Συνέντευξη: Σωτήρης Σκουλούδης
Πόσο εύκολο είναι για την ελληνική κοινωνία, αλλά και το κάθε άτομο ξεχωριστά, να επουλώσει τα τραύματά του από την κρίση και να δημιουργήσει ένα πολύ πιο ευοίωνο μέλλον; Πόσο αποτελεσματικές είναι οι παραδοσιακές ψυχολογικές προσεγγίσεις στην αντιμετώπιση των μοντέρνων προβλημάτων; Και τελικά, πόσο «χρήσιμο» ή επιβαρυντικό είναι το παρελθόν μας, στη διαμόρφωση της ψυχοσύνθεσής μας, αλλά και της απαγκίστρωσης από τους παράγοντες που μας κρατούν δέσμιους στις παλιές πληγές μας;
Σημείο-κλειδί, για όλα αυτά, όπως θα μπορούσε να υποθέσει κάποιος, δεν είναι μόνο η καλλιέργεια της (μη ουτοπικής) ελπίδας και η σχέση μας με τον εαυτό μας, αλλά και οι ποιοτικές σχέσεις που δημιουργούμε και εξελίσσουμε με τους άλλους.
Ένα νέο μοντέλο, θεραπείας αλλά και εκπαίδευσης ώστε να επιδρά προληπτικά, προτείνει και εφαρμόζει ήδη ο Ηλίας Γκότσης, Συγγραφέας, Ψυχοθεραπευτής – Οικογενειακός Θεραπευτής, Πιστοποιημένος Σύμβουλος Τοξικοεξαρτήσεων ICRC και Προϊστάμενος του Τμήματος Εκπαίδευσης και Α.Α. Δυναμικού ΟΚΑΝΑ.
Με αφορμή την έκδοση του τελευταίου του βιβλίου, «Η Γραμματική των Αποθεμάτων» (μάθετε περισσότερα εδώ), το zougla.gr είχε μια ενδιαφέρουσα συζήτηση μαζί του.
Zougla.gr: Η Γραμματική των Αποθεμάτων… Έχει ακόμη ελληνική κοινωνία «αποθέματα» κύριε Γκότση, τι τύπου, και πώς, κατά το βιβλίο σας, επιβάλλεται να τα αξιοποιήσει;
Ηλίας Γκότσης: Η ερώτησή σας έχει πολύ μεγάλη σημασία καθώς αυτό που έχει τεράστιο ενδιαφέρον είναι ότι οι πρακτικές μας και η πρόσκληση να εργαστούμε με τα αποθέματα και τη σύνδεση με το φαντασιακό αναπτύχθηκε μέσα σε ένα κοινωνικό πλαίσιο που χαρακτηρίζεται από μια παρατεταμένη κρίση.
Έτσι το ενδιαφέρον θα ήταν να αναρωτηθούμε ποια απάντηση θα έδινε η ίδια η κοινωνία σε αυτό το ερώτημα και αν αυτή θα ήταν μια σειρά από ατομικές απαντήσεις ή αν θα ήταν δυνατό να δοθεί μια συλλογική.
Πολύ συχνά βλέπουμε τριγύρω μας μία προσπάθεια να στραφούμε σε μια ρετροτοπία, μια παράδοξη επιθυμία δηλαδή να αναζητήσουμε το μέλλον σε ένα νοσταλγικό παρελθόν, από το οποίο με κάποιο τρόπο μπορούμε να αντλήσουμε τα αποθέματα που αναζητάμε.
Ωστόσο τα αποθέματα είναι μία δυναμική έννοια, κάτι το οποίο σημαίνει ότι εξελίσσονται μέσα στο χρόνο ανάλογα τις κοινωνικές συνθήκες. Πιστεύω λοιπόν ότι τα αποθέματα που διαστρεβλώνονται προκειμένου να αξιοποιηθούν για να δημιουργήσουν κλειστές κοινότητες αποτελούν ένα κίνδυνο. Τα αποθέματα έχουν νόημα όταν μας βοηθούν να μετασχηματίσουμε τα πλαίσια και τα συστήματα που ζούμε, μέσα σε μια ανελικτική πορεία.
Έτσι αν κάτι έχει σημασία σήμερα είναι να δώσουμε καινούργιο νόημα σε παλιά αποθέματα που υπάρχουν στην κουλτούρα μας για να μας βοηθήσουν να μάθουμε να κινούμαστε με ασφάλεια μέσα σε ένα κόσμο που χαρακτηρίζεται από τη ρευστότητά και την αβεβαιότητα.
Η φιλοξενία για παράδειγμα είναι ένα απόθεμα το οποίο μπορεί να μας βοηθήσει στο σήμερα να δημιουργήσουμε πεδία συμπερίληψης που να μας χωρούν όλους, αρκεί να εμπλουτιστεί το νόημα και η ηθική που τη διαπερνά.
Καταξιωτική Συστημική Διερεύνση, η νέα πρωτοπόρα μέθοδος που συμβάλλατε κι εσείς να εισαχθεί στην ελληνική κοινωνία, μάλλον την εποχή που την είχε περισσότερο ανάγκη… Μπορείτε να μας την περιγράψετε; Και πώς θα την αξιολογούσατε, βάσει της εμπειρίας σας και των αποτελεσμάτων της μέχρι σήμερα;
Η συγκεκριμένη προσέγγιση έχει πολύ ενδιαφέρον γιατί στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα μοντέλο για την αναζήτηση νοήματος, για την αλλαγή και το μετασχηματισμό.
Μέσα από την καταξιωτική συστημική διερεύνηση προσκαλούμε τους ανθρώπους και τα συστήματα να συνομιλήσουν για τα αποθέματα, τις αξίες, τα ηθικά πλαίσια, τις επιθυμίες και τα όνειρά τους καθώς και τις δράσεις που απαιτούνται για να μετασχηματιστούν δυστοπικά πλαίσια.
Ένας καταξιωτικός διάλογος προσκαλεί τα άτομα και τις ομάδες σε συνομιλίες που φέρνουν στο προσκήνιο ιστορίες και εμπειρίες που χαρακτηρίζονται από αποθέματα, αντιστάσεις, ικανότητες, αξιοπρέπεια και περηφάνια.
Η αξιολόγηση της μπορεί να φανεί μόνο μέσα από τις πρακτικές εφαρμογές. Για παράδειγμα πριν από λίγες μέρες έγινε μία ημερίδα στη Δυτική Αττική όπου πολλά σχολεία παρουσίασαν εφαρμογές στο πεδίο, από εκπαιδευτικούς που εκπαιδεύονται μαζί μας.
Αυτές αφορούσαν από την εμπλοκή των μαθητών στο μετασχηματισμό των σχολικών χώρων μέχρι τη δημιουργία ομάδων αυτογνωσίας και την κινητοποίηση των μαθητών προκειμένου να συλλέξουν ιστορίες αντίστασης απέναντι στο φασισμό από ηλικιωμένους κατοίκους της Ελευσίνας.
Σε άλλες περιπτώσεις έχουμε εργαστεί προκειμένου να βοηθήσουμε ανάδοχες και θετές οικογένειες να διαχειριστούν προβλήματα που προκύπτουν σε αυτές τις μορφές οικογένειας. Στον ΟΚΑΝΑ έχουμε επίσης αναπτύξει προγράμματα για το Νηπιαγωγείο και το Δημοτικό, τα οποία έχουν λάβει την έγκριση από το ΙΕΠ και αυτή τη στιγμή εφαρμόζονται σε μία μεγάλη έκταση από στελέχη των Κέντρων Πρόληψης σε όλη την Ελλάδα.
Πολύ ενδιαφέρον παρουσιάζει κατά τη γνώμη μου ένα ειδικό καινοτόμο πρόγραμμα που έχουμε σχεδιάσει το οποίο έχει γίνει σε συνεργασία με το Πολύχρωμο Σχολείο και Κέντρα Πρόληψης και αφορά την καταπολέμηση του αποκλεισμού στη σχολική κοινότητα για θέματα που συνδέονται με την ταυτότητα φύλου και τον ερωτικό/σεξουαλικό προσανατολισμό.
Αυτό το πρόγραμμα φέτος προσδοκάμε να εφαρμοστεί σε περισσότερα από 20 Κέντρα Πρόληψης σε όλη την Ελλάδα.
Από το δυνατό, στο φαντασιακό, και από εκεί στο δυνατό και πάλι λοιπόν… Η μέθοδος του οραματισμού, της αισιοδοξίας και της πίστης, μπορεί πρακτικά να φέρει τα προσδοκώμενα αποτελέσματα; Και εάν ναι, σε ποιους ανθρώπους που ζητούν βοήθεια;
Περιγράφετε με πολύ εύστοχο τρόπο μία μετάβαση από το ρεαλιστικό στο ουτοπικό και στη συνέχεια στην αναπόφευκτη σύνδεση με τις αντικειμενικές συνθήκες του πλαισίου.
Με την προσέγγιση δεν εργαζόμαστε μόνο στο πεδίο της ψυχοθεραπείας αλλά επίσης και στο πεδίο της εκπαίδευσης και της πρόληψης και αυτό που προσδοκούμε είναι να κινητοποιήσουμε ανθρώπους και συστήματα που έχουν χάσει την εμπιστοσύνη στον εαυτό τους και στις δυνάμεις τους.
Σημαντικό επίσης είναι οι άνθρωποι να αναλάβουμε την ευθύνη που μας αναλογούν για το πώς θα επικοινωνήσουμε αλλά και το πώς θα τροποποιήσουμε τις πρακτικές μας ώστε να δημιουργήσουμε από κοινού πιο ουσιαστικές και αληθινές σχέσεις.
Από την αδρανοποίηση – που συμβαίνει σε απελπισμένα μέλη ευάλωτων κοινωνικών ομάδων – στην ανάληψη δράσης και στη θέληση για ένα καλύτερο αύριο. Πρακτικά, μπορείτε να μας περιγράψετε με ποιες μεθόδους μπορεί να γίνει αυτή η διαδικασία;
Πραγματικά παρατηρούμε αυτό το παράδοξο: όσο πιο ευάλωτες είναι ορισμένες κοινωνικές ομάδες τόσο περισσότερο αδρανοποιούνται αντί να δημιουργούν τις συνθήκες για επαναοικειοποίηση όσων έχουν απωλέσει .
Αυτό που μας ενδιαφέρει καθώς εργαζόμαστε με τις καταξιωτικές πρακτικές είναι οι άνθρωποι να ανακαλύψουν πώς μπορούν να αξιοποιήσουν τόσο τα εσωτερικά τα ατομικά όσο και τα συλλογικά αποθέματα και να συνομιλήσουν για ένα κοινό συλλογικό όραμα για το αύριο.
Αυτό το συλλογικό όραμα ωστόσο είναι σημαντικό να μπορεί να χωρέσει την ατομικότητα και την ετερότητα όλων μας αλλιώς μπορεί να γίνει απειλητικό. Αυτό προτείνουμε ότι χρειάζεται να το μάθουν και να το διδαχτούν τα παιδιά ήδη από το νηπιαγωγείο.
Στα προγράμματα πρόληψης που εφαρμόζουμε στο νηπιαγωγείο αρχίζουμε να δουλεύουμε με τα μικρά παιδιά στο να μάθουν να αναγνωρίζουν τα συναισθήματά τους εργαζόμαστε δηλαδή στο πεδίο της συναισθηματικής νοημοσύνης εργαζόμαστε επίσης στο να μάθουν να κατανοούν ορισμένες βασικές ηθικές αξίες οι οποίες παρότι έρχονται από το παρελθόν είναι σημαντικό να αποκτήσουν ένα σύγχρονο νόημα εκ νέου σήμερα.
Αυτό μπορούμε να πούμε ότι αφορά το πεδίο της ηθικής νοημοσύνης.
Τέλος όσο μικρά κι αν είναι τα παιδιά μπορούμε να τα βοηθήσουμε να μάθουν να θέτουν στόχους και να εργάζονται συλλογικά για αυτούς. Αν το κατορθώσουμε αυτό τότε θέτουμε τις βάσεις για μία δημοκρατική, συνεργατική και συμπεριληπτική κουλτούρα για το σχολείο.
Διαβάζοντας το βιβλίο σας, συνειδητοποιούμε τη δύναμη και τη βαρύτητα των ανθρώπινων σχέσεων και της ανάπτυξής τους, όσον αφορά στην ψυχολογική βελτίωση του ατόμου. Θέλετε να μας μιλήσετε περισσότερο για αυτό; Μπορεί η συλλογική κουλτούρα και ψυχολογία να καθορίσουν σε σημαντικό βαθμό και την ατομική ανάπτυξη;
Το βιβλίο βασίζεται στις θεωρίες που υποστηρίζουν ότι οι ανθρώπινες σχέσεις και πραγματικότητες που κατασκευάζουμε από κοινού οι άνθρωποι, συμβάλλουν καθοριστικά στην ψυχολογική βελτίωση όχι μόνο ατομικά αλλά και συλλογικά.
Η Καταξιωτική αποδίδει έτσι τεράστια σημασία στα πλαίσια, στην αισθητική και την κουλτούρα, και στη θεωρία μας έχουμε την ιδέα ότι τα ευρύτερα πλαίσια μπορούν να συμβάλουν είτε σε κλειστές είτε σε ανοικτές κοινότητες.
Δείτε ενδεικτικά αυτές τις δύο εικόνες, που προέρχονται από ένα εργαστήριο με το οποίο έχουμε εργαστεί με εκπαιδευτικούς:
Η μία εικόνα περιγράφει μια δυστοπία, ένα σχολείο κλειστό στο οποίο κυριαρχεί ο φόβος, η άρνηση και η απόρριψη. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο κυριαρχεί η βία και ο εκφοβισμός , και τα παιδιά είναι σε κίνδυνο. Σας θυμίζω μόνο την αυτοκτονία, πριν από δυο χρόνια, ενός μαθητή που βίωνε ομοφοβικό εκφοβισμό, ή τον βιασμό ενός άλλου παιδιού στην τουαλέτα του σχολείου πριν ένα χρόνο.
Η άλλη εικόνα αναφέρεται σε μια ευτοπία, ένα σχολείο που αποτελεί έναν ανοιχτό χώρο, ένα τοπίο ασφάλειας και συμπερίληψης στον οποίο τα παιδιά μαθαίνουν να αναγνωρίζουν και την ατομικότητα και την ετερότητα και να στέκονται αλληλέγγυα το ένα στο άλλο. Αυτό είναι ένα σχολείο που βασίζεται στην καταξιωτική παιδαγωγική, το οποίο πραγματικά μπορεί να προάγει παράλληλα τόσο την ατομική ευημερία όσο και την συλλογική ευημερία των ανθρώπων και αυτή είναι στην ουσία μια πολιτική πρόληψης των εξαρτήσεων, της κοινωνικής βίας και της μισαλλοδοξίας .
Αναφέρεστε με θετική έννοια στις «ρωγμές», που δημιουργεί ο κάθε ένας από εμάς, ρωγμές αισιοδοξίας που αφήνουν μια αχτίδα φωτός να διαπεράσει το σκοτάδι. Πώς μπορούμε να καλλιεργήσουμε τη δημιουργία τους και πόσο σημαντικό είναι;
Καθώς εργάζομαι εδώ και πολλά χρόνια με την εξάρτηση με ενδιαφέρει πάντοτε πως σε μια συνθήκη που μοιάζει ως μία συμπαγής πραγματικότητα, από την οποία κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει, μπορούμε να αναζητήσουμε εκείνες τις ρωγμές που θα δημιουργήσουν τη δυνατότητα όχι μόνο να βρούμε την δύναμή μας αλλά και να φτιάξουμε ένα καινούργιο νόημα για το μέλλον μας.
Οι ρωγμές που συνδέονται με το δώρο, τη φροντίδα με την αγάπη αλλά και τις εμπειρίες δύναμης υπάρχουν στις ιστορίες όλων μας και αυτό που είναι σημαντικό είναι να αφήσουμε την ελπίδα να μας διαπεράσει.
Ωστόσο είναι σημαντικό να επισημάνουμε ότι η ελπίδα μπορεί να είναι επικίνδυνη αν μας προσκαλέσει στην αναμονή ή στην μοίρα αλλά μπορεί να είναι πάρα πολύ συναρπαστική αν μας προσκαλέσει στο μέλλον, στην ουτοπία, στο απρόβλεπτο, στο αβέβαιο, εκεί όπου όλα μπορεί να συμβούν.
Έτσι νομίζω ότι μπορούμε να καλλιεργήσουμε τη δημιουργία ρωγμών, μέσα από την σύνδεση με την ελπίδα, όπως επίσης μπορούμε να βοηθήσουμε τους ανθρώπους όταν νιώθουν ακινητοποιημένοι να μάθουν να τις ανακαλύπτουν.
Η έρευνα και η βελτίωση των ψυχολογικών θεραπευτικών πρακτικών εξελίσσονται διαρκώς, όπως πρεσβεύετε κι εσείς με την 20ετή εργασία σας στην ΑΤΡΑΠΟ. Ποια είναι τα σχέδια από εδώ και πέρα;
Είναι πολύ συγκινητικό για μένα που αναφέρεστε στην εργασία μου στην ΑΤΡΑΠΟ, η οποία υπήρξε ένα πρότυπο κέντρο απεξάρτησης για τα ελληνικά δεδομένα στο οποίο είχα την τύχη να είμαι υπεύθυνος για σχεδόν 15 χρόνια. Αυτό που χαρακτήριζε την ΑΤΡΑΠΟ ήταν η πολυφωνία και το εξατομικευμένο θεραπευτικό σχέδιο για κάθε παιδί και κάθε οικογένεια ξεχωριστά.
Συνεχίζοντας να έχω αυτή την αντίληψη και αυτή την κουλτούρα είναι πολύ σπουδαίο για μένα να εργαστώ ώστε να βοηθήσω στο να γίνουν ορατές οι ανάγκες των «αόρατων» πληθυσμών.
Στα άμεσα σχέδια που έχω από δω και πέρα είναι να εργαστούμε στον ΟΚΑΝΑ προκειμένου να δημιουργήσουμε καινούργια εκπαιδευτικά εργαλεία για την πρόληψη και το σχολείο σε ότι αφορά στις όψεις του αποκλεισμού και τις επιδράσεις του στο σχολείο.
Επίσης με ενδιαφέρει η εστίαση στην αναγνώριση των αναγκών των εναλλακτικών μορφών γονεϊκότητας καθώς εκτιμώ ότι είναι πολύ σημαντικό να αποδεχτούμε ότι οι άνθρωποι καθώς διεκδικούν τον αυτοπροσδιορισμό τους διεκδικούν ταυτόχρονα το δικαίωμα να λάβουν μία οργανωμένη φροντίδα.
Φιλοδοξούμε λοιπόν μέσα στην επόμενη χρονιά να έχουμε επεξεργαστεί εκπαιδευτικά εγχειρίδια για τις μονογονεϊκές οικογένειες, τις ανάδοχες και τις θετές οικογένειες, τις οικογένειες που έχουν υποστεί απώλεια, τις οικογένειες που υπάρχει ενδο-οικογενειακή βία, τις οικογένειες που οι γονείς είναι άνεργοι.
Επίσης είναι σημαντικό μέσα στην επόμενη χρονιά να δημιουργήσουμε εκπαιδευτικά εγχειρίδια πρόληψης για τις ομόφυλες οικογένειες όπως υπάρχουν για τις ετερόφυλες οικογένειες καθώς και να εισάγουμε στο πεδίο της πρόληψης για την ψυχοκοινωνική υγεία την σημασία που έχει η ισότητα των φύλλων, η σεξουαλική εκπαίδευση και η κατανόηση της πολιτισμικότητας.
