του Παναγιώτη Β. Τσακλή,
Καθηγητής Εμβιομηχανικής και Εργονομίας, ΤΕΦΑΑ – Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
Ερευνητής, Τμήμα Μοριακής Ιατρικής και Χειρουργικής, KarolinskaInstitute, Sweden
Ήταν μόλις το 2017 όταν οι JeffreyC. Hall, Michael Rosbash και Michael W. Young, τιμήθηκαν με το Βραβείο Nobel Ιατρικής και Φυσιολογίας, για τις μελέτες τους στους μοριακούς μηχανισμούς που ελέγχουν τον κιρκάδιο ρυθμό των έμβιων όντων. Είναι όμως εκατομμύρια τα χρόνια που από τα πρώτα απλά βακτήρια μέχρι τους πιο σύνθετους οργανισμούς, το κάθε κύτταρο ανεξάρτητο αλλά και συλλογικά, ανέπτυξε το μηχανισμό προσαρμογής της ρουτίνας του στο περιβάλλον και το χρόνο, σε έναν πλανήτη ζωτικό, βαρυτικό και Κοσμικά σοφά τοποθετημένο γύρω από το άστρο του.
Ο κιρκάδιος ρυθμός ή όπως συνηθίζουμε να τον αποκαλούμε «βιολογικό εσωτερικό ρολόϊ», αντιπροσωπεύει τις ημερήσιες φυσιολογικές και βιοχημικές μεταβολές στον οργανισμό μας, που προκύπτουν από εσωτερικά και εξωτερικά ερεθίσματα και τον βοηθούν να προσαρμοστεί στις διάφορες αλλαγές και δραστηριότητες του 24ώρου.
Κάθε εξωτερικό ερέθισμα που επηρεάζει το ρυθμό μας αποκαλείται Zeitgeber (χρονολήπτης) και ξεκινά ανάλογα,μία αντίδραση από τον οργανισμό. Ο βασικός χρονολήπτης του κιρκάδιου ρυθμού είναι το φως και η εναλλαγή του με το σκοτάδι για όλους ανεξαιρέτως τους οργανισμούς. Υπάρχουν και άλλοι σημαντικοί εξωγενείς παράγοντες που επηρεάζουν, όπως η φυσική δραστηριότητα, οι κοινωνικές συναναστροφές αλλά και η θερμοκρασία. Οι χωροχρονικές μεταβολές στην ρουτίνα μας, όπως για παράδειγμα η αλλαγή ζώνης ώρας ή/και ημισφαιρίου (εποχής), (π.χ. ταξίδι) για αρκετές ημέρες, απορυθμίζει τον κιρκάδιο ρυθμό μας και εν τέλει τον οργανισμό μας (jetlag) και θα χρειαστεί χρόνος και οργάνωση της ρουτίνας μας στο νέο χώρο ή έπειτα στην επιστροφή μας,για την επαναρύθμιση.
Η κεντρική δομή ρύθμισης του κιρκάδιου ρυθμού στον άνθρωπο είναι ο υπερχιασματικός πυρήνας στον πρόσθιο υποθάλαμο του εγκεφάλου, όπου και το βασικό ερέθισμα εδώ είναι το φως, όπως το προσλαμβάνουμε κατ’ αρχήν από τα μάτια μας. Άλλα περιφερικά ερεθίσματα (χρονολήπτες) για την καλή ρύθμιση παίρνουμε και από τον οισοφάγο, τους πνεύμονες, το συκώτι, το δέρμα και άλλα όργανα.
Οι διακοπές του κιρκάδιου ρυθμού (απορρύθμιση) μπορούν να προκαλέσουν παθολογίες όπως η εποχιακή συναισθηματική διαταραχή (seasonalaffectivedisorder), το σύνδρομο καθυστερημένης φάσης ύπνου, το μεταβολικό σύνδρομο (παχυσαρκία) και ο διαβήτης. Πολλές φορές μάλιστα, η απορρύθμιση οδηγεί σε μεταβολές της συνείδησης.
Θα τολμήσουμε να προσομοιάσουμε την παρατεταμένη παραμονή στο σπίτι, σαν ένα πεδίο που αντιμάχεται την εύρυθμη λειτουργία του κιρκάδιου κύκλου καθενός μας και αυτό μπορεί να υποστηριχθεί εάν εντοπίσουμε πως τα παραπάνω ερεθίσματα (χρονολήπτες) και οι εξωγενείς παράγοντες μπορούν να επηρεαστούν και να επηρεάσουν.
Το ποιο βασικό που είναι το φως (φυσικό), σε συνθήκες παρατεταμένης παραμονής στο σπίτι, εναπόκειται στην κατασκευή του κτηρίου κατά πόσον είναι επαρκές και πόσο ο ένοικος στηρίζεται περισσότερο στον τεχνητό φωτισμό. Θα πρέπει λοιπόν να επιδιώκουμε, κατά τη διάρκεια της ημέρας, να έχουμε φωτεινό περιβάλλον, με φυσικό τρόπο, όχι κουρτίνες αδιαφανείς και εάν συμπληρώσουμε με το τεχνητό φως να κάνει τη διαφορά σε σχέση με το φωτισμό του σπιτιού τη νύχτα. Έτσι, ο οργανισμός μας θα διακρίνει μεταξύ ημέρας/νύχτας και ο ρυθμός θα παραμείνει ανεπηρέαστος.
Όπως είπαμε και παραπάνω, η φυσική δραστηριότητα και οι κοινωνικές συναναστροφές, είναι επίσης σημαντικοί εξωγενείς παράγοντες και δυστυχώς στον κατ’ οίκον εγκλεισμό των ημερών, έχουν μετριαστεί έως και εξαληφθεί. Θα πρέπει να υϊοθετήσουμε την άσκηση στο σπίτι ή με τους υπάρχοντες περιορισμούς την άσκηση εκτός και να κάνουμε χρήση της τεχνολογίας σε ότι μας βοηθά να επικοινωνήσουμε έστω και με απόσταση, αλλά σε πραγματικό χρόνο (ατομικές ή ομαδικές συνομιλίες).
Εάν επίσης πάρουμε καθένα από τα όργανα που αναφέραμε ως περιφερικούς χρονολήπτες, οισοφάγο, πνεύμονες, συκώτι και δέρμα, θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε τα εξής: Τόσο ο οισοφάγος όσο και το συκώτι εμπλέκονται στη διαδικασία της πέψης και του μεταβολισμού των τροφών και κατά συνέπεια ρυθμίζουν την ομοιόσταση και ορμονική απέκκριση του οργανισμού, οπότε και το «ρολόι» μας. Η διατροφή εδώ, στις παρούσες συνθήκες αποκτά πιο ιδιαίτερο ρόλο από τη συνήθη πρώην (και ελπίζουμε μετά) καθημερινότητα μας.
Η ισορροπία και επάρκεια των συστατικών και ίσως ένας περιοδισμός των ειδών τροφής σε έναεβδομαδιαίο διαιτολόγιο (προφανώς με ποικιλία συνταγών), μπορούν να υποστηρίξουν το μοτίβο του ρυθμού. Το αναπνευστικό μας σύστημα θα ευεργετηθεί από τη δυνατότητα πρόσληψης καθαρού αέρα και ακόμα καλύτερα αν συνδυαστεί με δυναμικές συνθήκες (π.χ. άσκηση) και για το λόγο αυτό προτείνουμε τον επαρκή και περιοδικό αερισμό του σπιτιού (ακόμα και με κακό καιρό) και επ’ουδενί σφράγισμα του σπιτιού ή/και μόνο τεχνητό αερισμό.
Όσο για το δέρμα μας, η έκθεση στον ήλιο θα δώσει τη δυνατότητα παραγωγής των απαραίτητων ποσοτήτων βιταμίνης D, η οποία είναι γνωστό πως συμπεριφέρεται ορμονικά και βελτιώνει μεταξύ πολλών άλλων, την μυϊκή λειτουργία, την ανοσοποιητική μας δράση, τη πνευματική διαύγεια και το μεταβολισμό, ενώ βιοχημικά στηρίζει στο σύνολο του το μηχανισμό του κιρκάδιου ρυθμού. Έτσι λοιπόν, θα πρέπει τις ηλιόλουστες ημέρες της άνοιξης, να αποκαλυπτόμαστε στον ήλιο για 20-30 λεπτά μετά τις μεσημεριανές ώρες, δίχως όμως χρήση αντιηλιακών.
Η ζωή και η καθημερινότητα μας, όσο πολύπλοκη και επίκαιρα βεβιασμένη είναι, δεν παύει να ρυθμίζεται από τους μηχανισμούς που απλόχερα και διαχρονικά μας χάρισε η φύση, εξελίσσοντας μας σε μια καλοκουρδισμένη μηχανή που απλά θέλει σωστή και περιοδική συντήρηση. Έτσι αντιπαλεύουμε τον μικρόκοσμο που ούτως ή άλλως ψάχνει διακαώς τον ξενιστή του εκατομμύρια χρόνια τώρα, αλλά που στο τέλος, το μόνο που καταφέρνει είναι να μας βγάλει πιο ανθεκτικούς και άνοσους.!
