Το 1988, με απόφαση που έλαβε ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, ορίστηκε η 31η Μαΐου ως η Παγκόσμια Ημέρα κατά του Καπνίσματος. Ανάμεσα στις αναρίθμητες αναφορές για τις επιβλαβείς συνέπειες του καπνού, μια από τις πιο πολυσυζητημένες, διαφημισμένες, αμφιλεγόμενες, διεξοδικά αναλυμένες και αναμφισβήτητα στο επίκεντρο της έρευνας του τμήματος της ιατρικής που αποκαλείται πλέον σεξουαλική ιατρική, είναι η σχέση μεταξύ τσιγάρου και σεξ.
Από τους Ινδιάνους που πρώτοι ανακάλυψαν τις χαλαρωτικές ιδιότητες του καπνού, στους πρώτους Ευρωπαίους της αμερικανικής ηπείρου του 15ου αιώνα, και το πέρασμα στο κατεργασμένο καπνό και τις καπνοβιομηχανίες στην Ευρώπη του 20ου αιώνα, η σχέση καπνίσματος και σεξ, με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο, ήταν εμφανής.
Χαρακτηριστικά, όλοι ανεξαιρέτως οι καπνιστές, ανεξαρτήτως του εάν είναι πρώην ή νυν, περιστασιακοί ή εθισμένοι στη νικοτίνη, και ανεξάρτητα από το κοινωνικό και οικογενειακό περιβάλλον από το οποίο προέρχονται, συμφωνούν σε ένα πράγμα: το πιο ευχάριστο, απολαυστικό ηδονικό ίσως τσιγάρο της ημέρας είναι αυτό μετά το σεξ. Και εκεί βρίσκεται το μυστικό αυτής της σχέσης, στην απόλαυση, στην ευχαρίστηση, στην ηδονή.
Η βιοχημική σύνδεση της ικανοποίησης από το τσιγάρο και το σεξ, που πρόσφατα η ιατρική κατάφερε να εξερευνήσει και να αποκρυπτογραφήσει χάρη στις προόδους της βιοχημείας του κεντρικού νευρικού συστήματος, αποκαλύπτει πολλά για τη στενή σύνδεση δύο φαινομενικά αντίθετων και αλληλοσυγκρουόμενων πραγμάτων.
Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα από την αρχή.
Το τσιγάρο με τη σημερινή του μορφή δημιουργήθηκε τον 20ο αιώνα και η κατανάλωσή του πήρε μαζική μορφή από τους στρατιώτες, κάτω από συνθήκες έντονου stress, προκειμένου να αντέχουν την ψυχολογική πίεση της μάχης, να αποκτήσουν το κουράγιο να πραγματοποιήσουν μια πράξη με αβέβαιο αποτέλεσμα.
Από πολύ παλαιότερα, όμως, λίγο πολύ, το κάπνισμα εμφάνιζε την ίδια σημειολογία. Οι στρατιώτες στη Νότια Αμερική μασούσαν καπνό πριν από τη μάχη και οι εραστές πριν από το φλερτ.
Το κοινό σημείο είναι ένα: μια πράξη με αβέβαιο αποτέλεσμα, η κατάκτηση της νίκης και η κατάκτηση μιας γυναίκας. Η απόδειξη του ανδρισμού.
Αυτήν ακριβώς την «απόδειξη» ανδρισμού εκμεταλλεύτηκαν αργότερα οι βιομηχανίες καπνού στις διαφημιστικές τους εκστρατείες. Όλοι θυμόμαστε τις διαφημίσεις προϊόντων καπνού με αρρενωπούς καουμπόηδες, ένα από τα ιστορικά και αναμφισβήτητα πρότυπα ανδρισμού τον προηγούμενο αιώνα. Για πολλούς νέους άνδρες το κάπνισμα αποτέλεσε το πέρασμα από την εφηβεία και το αγόρι στην ενηλικίωση και τον άνδρα.
Το ίδιο, όμως, γνωστή από παλιά είναι και η καταστροφική επίδραση του καπνίσματος στον οργανισμό. Το 1604, ο βασιλιάς της Αγγλίας, Ιάκωβος Α’, ανέφερε για τη χρήση καπνού ότι είναι «απαίσια για τα μάτια, μισητή για τη μύτη, καταστροφική για το μυαλό και επικίνδυνη για τους πνεύμονες». Ό,τι ακριβώς, δηλαδή, ανακάλυψε η ιατρική με μερικές εκατοντάδες χρόνια διαφορά.
Η πρώτη επιστημονική έρευνα για τις βλαβερές συνέπειες του καπνίσματος έγινε μόλις το 1962 από τον ιατρικό σύλλογο της Μ. Βρετανίας, για να ακολουθήσει δύο χρόνια αργότερα αμερικανική έκθεση με τίτλο «Καπνός και υγεία», που για πρώτη φορά συνέδεσε το κάπνισμα με το καρκίνο του πνεύμονα και τη χρόνια βρογχίτιδα.
Είναι χαρακτηριστικό ότι, πριν από τη μαζική παραγωγή τσιγάρων, ο καρκίνος των πνευμόνων ήταν ένα σχετικά σπάνιο νόσημα. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που η σύνδεση τσιγάρου και καρκίνου είναι τόσο άμεση και πέραν κάθε αμφισβήτησης.
Πράγμα το οποίο άργησε πολύ να διαπιστωθεί και μερικές φορές δεν έγινε καθόλου για πολλά άλλα νοσήματα, η εμφάνιση των οποίων είναι ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο, εξαρτάται δηλαδή από πολλές συνιστώσες, όπως π.χ. τα καρδιαγγειακά νοσήματα. Εάν θέλουμε σχηματικά να καταγράψουμε τις συνέπειες του καπνού στον οργανισμό, αυτές είναι:
1. Περιορίζει τις ποσότητες οξυγόνου που φτάνουν στους ιστούς. Η ελάττωση του οξυγόνου μπορεί να οδηγήσει σε καρδιακά επεισόδια, εγκεφαλικά επεισόδια, αποβολές και γέννηση νεκρών παιδιών
2. Αυξάνει τα επίπεδα της χοληστερόλης και των μερικών μορφών λιπιδίων, αυξάνοντας με αυτόν τον τρόπο την πιθανότητα εμφράγματος
3. Προκαλεί σύσπαση και καταστροφή των αγγείων
4. Αυξάνει την αρτηριακή πίεση και το καρδιακό παλμό
5. Αυξάνει τα επίπεδα της γλυκόζης του αίματος και κάνει πιο δύσκολη την ομοιόστασή του
6. Προκαλεί καρκίνο του στόματος, της γλώσσας, του λάρυγγα, των πνευμόνων και της ουροδόχου κύστεως
7. Ελαττώνει την κινητικότητα των αρθρώσεων
8. Αυξάνει την πιθανότητα για λοιμώξεις του αναπνευστικού
9. Ιδιαιτέρα για τους ανθρώπους που πάσχουν από Σακχαρώδη Διαβήτη έχουν αυξημένο κίνδυνο να παρουσιάσουν βλάβη των νεύρων- διαβητική νευροπάθεια – και νεφρική ανεπάρκεια.
Η σημαντική εκστρατεία κυβερνητικών και μη κυβερνητικών οργανώσεων τα τελευταία 20 χρόνια έχει καταστήσει γνωστές, λίγο πολύ, σε όλους τις βλαβερές και συχνά θανατηφόρες συνέπειες του καπνίσματος. Εάν, όμως, οι επιπτώσεις αυτές είναι γνωστές, γιατί εξακολουθούμε να καπνίζουμε;
Μια πιο προσεκτική ματιά στα βιολογικά, ψυχολογικά και ιδιαιτέρα στα κοινωνικά χαρακτηριστικά των καπνιστών αποκαλύπτει σημαντικές πληροφορίες για τον εθισμό στο καπνό και ίσως είναι και η εξήγηση για τη σχέση καπνού και σεξ.
Οι καπνιστές και οι πρώην καπνιστές είναι ελαφρά ψιλότεροι από τους μη καπνιστές και συνήθως ζυγίζουν λιγότερο. Οι καπνιστές έχουν υψηλές τιμές χοληστερόλης, αιματοκρίτη, συστολικής και διαστολικής πίεσης, υψηλές τιμές γλυκόζης ορού, αντιμετωπίζουν δηλαδή πολλαπλά χρόνια νοσήματα. Ταυτόχρονα έχουν περιορισμένη φυσική άσκηση, παραδόξως, όμως, όχι στη δουλειά τους!
Ένας βαρύς, εξάλλου, καπνιστής έχει μεγαλύτερη πιθανότητα να είναι χαμηλότερου κοινωνικοοικονομικού επιπέδου, όπως λέγεται, να μην έχει δηλαδή ανώτερη μόρφωση, να έχει μικρό εισόδημα- να αντιμετωπίζει δηλαδή οικονομικά προβλήματα, να είναι παντρεμένος, και επαγγελματικά να ανήκει σε αυτούς που πρέπει να «διοικούν» και να παίρνουν αποφάσεις, π.χ. τους managers. Πρέπει, δηλαδή, να εκτελούν πράξεις με αβέβαιο αποτέλεσμα, να έρχονται αντιμέτωποι με χρόνιο άγχος και να παίρνουν ρίσκα.
Ας δούμε τώρα λίγο το σεξ
Αναμφίβολα η στύση συνιστά μια από τις σημαντικότερες παραμέτρους της σεξουαλικότητας. Αποτελεί, όμως, ιατρικό σφάλμα η ανάλυση της σεξουαλικότητας να περιορίζεται στη στύση.
Η σεξουαλική λειτουργία είναι ένα σύνθετο βιολογικό φαινόμενο, του οποίου η κορύφωση είναι η στύση και η εκσπερμάτιση για τον άνδρα, η προετοιμασία για τη διείσδυση και ο οργασμός για τη γυναίκα. Η έναρξη όμως του φαινομένου αυτού γίνεται στο κεντρικό νευρικό σύστημα, στον υποθάλαμο, όπου ο οργανισμός συγκεντρώνει και οργανώνει -όπως λέγεται- διαφορετικά ερεθίσματα, οπτικά, ακουστικά, απτικά, γευστικά αλλά και φαντασιωσικά.
Από εκεί ξεκινά το ερέθισμα, όπου μέσω της σπονδυλικής στήλης καταλήγει στο πέος, πυροδοτείται η στύση, ξεκινά η ερωτική επαφή, κορυφώνεται και ακολουθούν η εκσπερμάτιση και ο οργασμός. Πριν από περίπου 10 χρόνια αποδείχθηκε ότι κύριος νευρικός διαμεσολαβητής είναι το οξείδιο του αζώτου, το ΝΟ. Πρόκειται για ένα μικροσκοπικό χημικό μόριο, το οποίο αναγνωρίζεται σε πληθώρα δομών του οργανισμού, από τον εγκέφαλο, το πεπτικό σύστημα έως το πέος, την κλειτορίδα και τον κόλπο.
Στο επίπεδο του πέους, το νευρικό αυτό ερέθισμα, με τη δράση του ΝΟ, προκαλεί τη χαλάρωση των λείων μυϊκών ινών στο πέος και το γέμισμα των αγγείων αυτού με αίμα, με αποτέλεσμα τη στύση.
Από τα προαναφερθέντα γίνεται αντιληπτό ότι για την πυροδότηση της ερωτικής επιθυμίας, την έναρξη και τη διατήρηση της στύσης, την κορύφωση- εκσπερμάτιση και τον οργασμό και την αντίστοιχη διεργασία στις γυναίκες, απαιτούνται ένα ακέραιο νευρικό κύκλωμα, ένα υγειές αγγειακό σύστημα, ένα λειτουργικό ορμονικό σύστημα και, βέβαια, μια καλή γενική κατάσταση υγείας.
Ας πάρουμε τα πράγματα από το τέλος, τη στύση δηλαδή. Αυτό όχι για λόγους σημαντικότητας. Απλώς επειδή το φαινόμενο αυτό έχει ερευνηθεί διεξοδικά και έχουν αποσαφηνιστεί οι περισσότερες συνιστώσες του. Κάτι που δεν έχει συμβεί με τα υπόλοιπα «τμήματα» της σεξουαλικότητας, την επιθυμία, τη διέγερση και τον οργασμό.
Όπως ήδη αναφέρθηκε παραπάνω, όταν το νευρικό ερέθισμα φτάσει στο πέος, μέσω νευρικών απολήξεων, νεύρων δηλαδή, τα σηραγγώδη σώματα χαλαρώνουν και γεμίζουν με αίμα. Τα σηραγγώδη σώματα είναι οι κύριες δομές του οργανισμού που εμπλέκονται στη στύση. Επί της ουσίας πρόκειται για ένα δίκτυο μικροσκοπικών αγγείων, τα οποία ενώνονται μεταξύ τους.
Με αυτό τον τρόπο, το πέος γεμίζει με αίμα που προέρχεται από μεγάλες αρτηρίες στην κοιλιά και γίνεται σκληρό. Στη συνέχεια, με σύσπαση κάποιον συνδέσμων, αποκτάται και η ακαμψία, που είναι απαραίτητη για την ερωτική επαφή. Τόσο η μεταφορά του νευρικού ερεθίσματος όσο και η χάλαση των αγγείων του πέους γίνεται μέσω της απελευθέρωσης οξειδίου του αζώτου, ΝΟ δηλαδή. ΝΟ το οποίο παράγεται κυρίως από το ενδοθήλιο των αγγείων, από τα κύτταρα δηλαδή τα οποία επενδύουν το εσωτερικό τους.
Όλη αυτή η διεργασία είναι ορμονοεξαρτώμενη. Εξαρτάται, δηλαδή, από την τεστοστερόνη, την ανδρική ορμόνη που, μεταξύ άλλων, είναι υπεύθυνη, πέρα από τη στύση, για τη γονιμότητα, τα δευτερογενή χαρακτηριστικά του φύλου – τριχοφυΐα κ.λπ.-, αλλά και για την παραγωγή αίματος – αιμοποίηση-, την οστική μάζα – οστεοπόρωση κ.λπ..
Οποιαδήποτε διαταραχή της λειτουργίας του ενδοθηλίου, της λειτουργίας δηλαδή των αγγείων, αλλά και της λειτουργίας των νεύρων και των επιπέδων των ορμονών θα μπορούσε να διαταράξει κατ’ επέκταση τη λειτουργία της στύσης.
Ο στυτικός μηχανισμός, λοιπόν, παρουσιάζει πολλές κερκόπορτες που μπορούν εύκολα να ανοιχθούν από τον καπνό. Και πρωταρχικά τα αγγεία. Ακόμα και μικρής έκτασης έκθεση του ενδοθηλίου στα προϊόντα καπνού επηρεάζει σε παραγωγή και διαθεσιμότητα το ΝΟ, που, όπως έχει ήδη αναφερθεί, είναι εξαιρετικής σημασίας για τη στύση.
Η διαταραχή, εξάλλου, των επιπέδων χοληστερόλης και λιπιδίων, αλλά και οι διαταραχές στην λειτουργία των αιμοπεταλίων και τη δημιουργία θρόμβων αποτελούν τα αρχικά στάδια για την εμφάνιση αγγειακών βλαβών και τη δημιουργία αθηρωματικών βλαβών, τη λεγόμενη αρτηριοσκλήρυνση.
Η βλάβη αυτή γίνεται μέσω παραγώγων καπνού, π.χ. το βενζοπυρένιο, το οποίο είναι και η κύρια αιτία δημιουργίας καρκίνου στην ουροδόχο κύστη. Συνέπεια αυτών είναι η αδυναμία των αγγείων του πέους να συσπάσουν και να χαλαρώσουν κανονικά, άρα να λειτουργήσουν.
Η γενικευμένη διαταραχή, εξάλλου, του λιπιδαιμικού προφίλ του άνδρα, των επιπέδων δηλαδή χοληστερόλης, λιπιδίων και γλυκόζης, σε συνδυασμό με την συνυπάρχουσα υπέρταση και την κοιλιακή παχυσαρκία, που με τη σειρά της οφείλεται στην έλλειψη φυσικής άσκησης, οδηγούν στην εμφάνιση του λεγόμενου μεταβολικού συνδρόμου.
Μία από τις «επιπλοκές» του συνδρόμου αυτού είναι η εμφάνιση χαμηλών επιπέδων τεστοστερόνης, η οποία, μεταξύ άλλων, οφείλεται στη μετατροπή των ανδρογόνων σε οιστρογόνα από το κοιλιακό λίπος.
Ουσιαστικά είναι ο ίδιος μηχανισμός με τον οποίο το κάπνισμα συνδέεται με την εμφάνιση καρδιαγγειακών νοσημάτων και κυρίως οξέως εμφράγματος του μυοκαρδίου, σύνδεση η οποία έχει αποδειχθεί πέρα από κάθε αμφιβολία. Μόνο που στο πέος ισχύει η θεωρία του μεγέθους. Μικρότερα αγγεία σε σχέση με τα στεφανιαία, μεγαλύτερη επίπτωση η βλάβη.
Για τον λόγο αυτό πληθώρα μελετών αποδεικνύει τη «θετική» σχέση καπνίσματος και στυτικής λειτουργίας. Κάπνισμα και παθητικό κάπνισμα συνδέονται με στατιστικά σημαντική πιθανότητα με την εμφάνιση στυτικής δυσλειτουργίας ανάλογα με την ποσότητα και πιθανότητα με τον τρόπο χρήσης καπνού.
Οι καπνιστές, λοιπόν, έχουν 1.68 φορές μεγαλύτερη πιθανότητα να εμφανίσουν στυτική δυσλειτουργία, η οποία αυξάνεται σε 2.30 φορές, εάν η κατανάλωση καπνού υπερβαίνει τα 20πακέτα/χρόνο. Πάντα, όμως, με την συνύπαρξη και κάποιου άλλου από τους λεγόμενους παράγοντες κινδύνου για την εμφάνιση στυτικής δυσλειτουργίας (ΣΔ), υπέρτασης, διαβήτη, κατάθλιψης, χρήσης φαρμάκων κ.λπ..
Μια πιο προσεκτική ματιά στις ιατρικές μελέτες αποδεικνύει κάτι εξαιρετικά σημαντικό και πιθανότατα αιρετικό. Δεν υπάρχει καμία μελέτη που να αποδεικνύει τη σύνδεση καπνίσματος και στυτικής δυσλειτουργίας σαν ανεξάρτητες μεταβλητές, όπως αποκαλούνται στην ιατρική ορολογία.
Με απλά λόγια, δύο άνδρες της ίδιας κοινωνικοοικονομικής κατάστασης, σε σταθερή σχέση, που δεν εμφανίζουν κανένα άλλο πρόβλημα υγείας και που η μόνη τους διαφορά είναι το κάπνισμα έχουν την ίδια πιθανότητα να εμφανίσουν στυτική δυσλειτουργία. Μάλιστα χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι οι άνδρες που πάσχουν από στυτική δυσλειτουργία έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα να κόψουν το κάπνισμα από αυτούς που δεν παρουσιάζουν στυτική δυσλειτουργία.
Είναι λοιπόν προτιμότερο όταν αναφερόμαστε στην σχέση καπνίσματος και στύσης-σεξουαλικότητας να χρησιμοποιούμε την πρόταση «το κάπνισμα προκαλεί στυτική δυσλειτουργία, και η στυτική δυσλειτουργία προκαλεί το κάπνισμα».
Η εξήγηση σε αυτό το φαινομενικά παράδοξο συμπέρασμα θα πρέπει πιθανότητα να αναζητηθεί όχι στο κάπνισμα αυτό καθ’ αυτό, αλλά στην εξάρτηση από τη νικοτίνη και τα άλλα συστατικά των τσιγάρων και στη δράση τους στο κεντρικό νευρικό σύστημα, στην ίδια ακριβώς περιοχή που βρίσκονται οι υποδοχείς για το σεξ, το φαγητό και, δυστυχώς, για τα ναρκωτικά. Στον υποθάλαμο δηλαδή.
Είναι χαρακτηριστικό, εξάλλου, ότι οι άνδρες που διακόπτουν το κάπνισμα αναφέρουν πρωταρχικά βελτίωση της ερωτικής τους διάθεσης και επιθυμίας που μεταφράζεται σε καλύτερες στύσεις.
Θα πρέπει, λοιπόν, να κοιτάξουμε λίγο καλύτερα τον υποθάλαμο, μια μικρή περιοχή στο κεντρικό νευρικό σύστημα, που μοιάζει όμως να παίζει πρωταρχικό ρόλο σε ένα από τα κυριότερα συναισθήματα, την επιβράβευση.
Όταν οι άνθρωποι κάνουν κάτι εξαιρετικό, η περιοχή αυτή κατακλύζεται από ένα κύμα ντοπαμίνης. Η ντοπαμίνη είναι μία από τις κύριες ορμόνες του κεντρικού νευρικού συστήματος, η οποία δημιουργεί ένα αίσθημα ευζωίας. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται, η ντοπαμίνη μάς παρέχει μια φόρτιση επιβεβαίωσης και ενθουσιασμού για το κουράγιο να αναλάβουμε μια δράση δύσκολη, με συνήθως αμφίβολο αποτέλεσμα.
Πρέπει, όμως, να τονισθεί ότι το φαινόμενο αυτό δεν μπορεί να «διακρίνει» μεταξύ σωστού και λάθους, θετικού ή αρνητικού. Επιβεβαιώνει απλώς όλες τις συμπεριφορές αυτού του είδους. Η ντοπαμίνη κάνει τους νέους να αθλούνται, να κάνουν σεξ ή απλώς να οδηγούν επικίνδυνα το αυτοκίνητό τους.
Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με το τσιγάρο. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν μπορεί να διακρίνει την αρνητική δράση του τσιγάρου από τη θετική της σεξουαλικής ηδονής. Και τα δύο αποτελούν δράσεις «παράλογες», ανθυγιεινές και υπό αυτήν την έννοια παραβατικές.
Η κάλυψη των υποδοχέων, λοιπόν, των σημείων δηλαδή μέσω των οποίων επιτυγχάνεται η δράση των ορμονών από κάποια «δράση» μέσω χημικών ουσιών, αποκλείει μια άλλη δράση. Για αυτό όταν καπνίζουμε δεν πεινάμε, ενώ, όταν κόβουμε το κάπνισμα, εμφανίζεται αυξημένη όρεξη, και ίσως για αυτό, όταν καπνίζουμε, δεν κάνουμε σεξ.
Είναι, εξάλλου, χαρακτηριστικό ότι οι άνδρες με στυτική δυσλειτουργία και χωρίς ερωτικές επαφές είναι πιο πιθανό να ξεκινήσουν το κάπνισμα, σε αντίθεση με αυτούς που δεν έχουν πρόβλημα.
Είναι, επίσης, γνωστό και ιατρικά αποδεδειγμένο ότι το κάπνισμα ελαττώνει τις ψυχικές μεταπτώσεις. Για τον λόγο αυτό πραγματοποιήθηκαν έρευνες που απέδειξαν ότι μάλλον κάποιο συστατικό των τσιγάρων έχει αντικαταθλιπτική δράση.
Η δράση του άγνωστου προς το παρόν συστατικού μοιάζει με τη δράση των αναστολέων μονοαμινοξυδάσης, μιας ισχυρής ομάδας αντικαταθλιπτικών φαρμάκων. Για ανθρώπους με καταθλιπτική συμπτωματολογία, μπορεί, λοιπόν, το κάπνισμα να αποτελεί έναν τρόπο να ελέγχουν αυτοί μόνοι τους τα συμπτώματα.
Εάν ισχύει αυτό που παλιά αναφερόταν για τη στυτική δυσλειτουργία, ότι «όλα είναι στο μυαλό μας», και εάν «το κάπνισμα και η διακοπή του είναι μέσα στο κεφάλι μας», μάλλον εκεί θα πρέπει να αναζητήσουμε την αρνητική συσχέτιση μεταξύ καπνίσματος και σεξουαλικότητας, πέρα βέβαια από τις προφανείς ιατρικές βλάβες του καπνού σε αγγεία και νεύρα.
Αναμφίβολα η στυτική δυσλειτουργία αποτελεί ένα μεγάλο πρόβλημα υγείας. Είναι, επίσης, πέραν κάθε αμφιβολίας ότι το κάπνισμα είναι μία από τις κύριες αιτίες θανάτου για την ανθρωπότητα.
Όταν, λοιπόν, ένας επαγγελματίας υγείας προσπαθεί να θεραπεύσει κάποιο από τα δύο, θα πρέπει να είναι έτοιμος να δώσει στους ασθενείς του εναλλακτικούς τρόπους αντιμετώπισης του stress, των διαταραχών διάθεσης, ακόμα και της λανθάνουσας καταθλιπτικής συμπτωματολογίας.
Η στείρα αγόρευση απαγορεύσεων και κανόνων σίγουρα δεν μπορεί να λύσει ένα γόρδιο δεσμό εξάρτησης-κάπνισμα- και έλλειψης- στυτική δυσλειτουργία.
Διαβάστε περισσότερα: www.andrologia.gr
Χειρουργός Ουρολόγος-Ανδρολόγος
Δ/ντής του Ανδρολογικού Ινστιτούτου Αθηνών
