Του Λευτέρη Χ. Θεοδωρακόπουλου
Το διπλωματικό ολίσθημα του Βρετανού Πρωθυπουργού να μη δεχθεί τον Έλληνα ομόλογό του επανάφερε (σε διεθνές μάλιστα επίπεδο) το θέμα της επανένωσης των Μαρμάρων. Ένα αίτημα χρόνιο και δίκαιο από την Ελλάδα. Με αφορμή τη διάσταση που πήρε το θέμα η «Ζούγκλα» ζήτησε από δύο ειδικούς να καταθέσουν την άποψη τους αλλά και τις γνώσεις τους για τα μάρμαρα που έκλεψε ο Έλγιν. Η παράδοση τους στη Βρετανία ήταν και ο λόγος που τον έβαλαν στο κλαμπ των Λόρδων.
Ο ιστορικός και συγγραφέας Θάνος Κονδύλης μιλώντας στη «Ζούγκλα» σκιαγραφεί το προφίλ του Έλγιν, αναλύει τον συμβολισμό των Καρυάτιδων και τονίζει τη σημαντικότητα της Ακρόπολης στον Παγκόσμιο Πολιτισμό.
Από την πλευρά του ο καλλιτέχνης Κωνσταντίνος Φάης επηρεάστηκε από την είδηση πως ο Βρετανός Πρωθυπουργός δε δεχόταν τον Έλληνα ομόλογό του εξαιτίας της αναφοράς του στα ελληνικά μάρμαρα και τον επαναπατρισμό τους και φιλοτέχνησε τη «Θρηνούσα Καρυάτις» ενώ μιλάει στη Ζούγκλα για αυτή του τη δημιουργία και για το τι τον ώθησε σε αυτήν.
Θάνος Κονδύλης: Ο συμβολισμός των Καρυάτιδων
Ο συγγραφέας και ιστορικός Θάνος Κονδύλης μιλώντας στη «Ζούγκλα» δίνει στοιχεία για το προφίλ του λόρδου Έλγιν ενώ ταυτόχρονα αναλύει τον συμβολισμό των Καρυάτιδων τόσο στην αρχαιότητα όσο και στη σημερινή εποχή.
Ποιος ήταν ο Έλγιν; Ποιο ήταν το προφίλ του και γιατί απέκτησε τον τίτλο του λόρδου;
«Ο Τόμας Μπρους Έλγιν γεννήθηκε στη Σκωτία (Μπρούμχολ) το 1766 και πέθανε στο Παρίσι το 1841. Ήταν ο δεύτερος γιος του Τσαρλς Μπρους (5ος κόμης του Έλγιν) και της Μάρθας Γουάιτ. Το 1771 ο Τόμας πήρε τη θέση του μεγαλύτερου αδελφού του, Γουίλιαμ Ρόμπερτ, ως 6ος κόμης του Έλγιν. Αργότερα έγινε σημαιοφόρος στο στρατό της Σκωτίας και το 1790 έγινε εκπρόσωπος των λόρδων στη Σκωτία το 1790. Έκτοτε άρχισε η διπλωματική του καριέρα. Πρώτος του σταθμός ήταν η Αυστρία. Το 1798 διορίστηκε πρέσβης της Βρετανικής Αυτοκρατορίας στην Κωνσταντινούπολη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας όπου έμεινε μέχρι το 1803. Πριν πάει στην Κωνσταντινούπολη παντρεύτηκε την Μαίρη Νίσμπετ από την οποία απέκτησε τέσσερα παιδιά. Αργότερα μπλέχτηκε σε περιπέτειες μέχρι που φυλακίστηκε στη Γαλλία. Επέστρεψε στην Αγγλία το 1806, όπου ανακάλυψε ότι η γυναίκα του είχε εραστή και τη χώρισε. Το 1810 παντρεύτηκε ε δεύτερο γάμο την Ελισάβετ Όσβαλντ από την οποία απέκτησε επτά ακόμα παιδιά. Απεβίωσε στο Παρίσι σε ηλικία 75 ετών. Το όνομά του συνδέθηκε αναπόσπαστα με την ιστορία των μαρμάρων του Παρθενώνα. Ήταν ο κλέφτης των μαρμάρων από το μνημείο την περίοδο 1801-1804. Αυτά στάθηκαν και η μεγάλη του κατάρα μιας και εξαιτίας του πάθους του για τη κατοχή τους έφτασε στην χρεωκοπία».
Ποιος είναι ο συμβολισμός των Καρυάτιδων;
«Οι Καρυάτιδες ήταν γυναικομορφικές στήλες που στην αρχαία εποχή χρησιμοποιούνταν ως αρχιτεκτονικά στοιχεία σε ναούς, ή πολυτελείς οικίες. Θεωρούνταν σημαντικές καθώς ήταν στην υπηρεσία ενός ανώτερου θεού, ήρωα ή νεκρού. Η διατήρηση του παλαιού, του παραδοσιακού, επιδιωκόταν σκόπιμα, γιατί αυτό ήταν σεβάσμιο και με αυτές τονιζόταν η ιερότητα ενός θεσμού, μιας μορφής ή και κάποιου τόπου. Σήμερα οι Καρυάτιδες είναι το σύμβολο του αγώνα ενός ολοκλήρου λαού, των Ελλήνων, που για εκατοντάδες χρόνια αναζητούν και επιδιώκουν την επιστροφή των αρχαιοτήτων του Βρετανικού Μουσείου στον τόπο της καταγωγής τους, την Αθήνα».
Ο Πρωθυπουργός της χώρας, ζήτησε ανοιχτά τον επαναπατρισμό των μαρμάρων, είναι η πρώτη φορά που γίνεται κάτι σε αυτό το επίπεδο, ποια είναι η άποψη σας;
«Η Ελλάδα πολλάκις έχει ζητήσει την επιστροφή των Μαρμάρων από το Βρετανικό Μουσείο αλλά και από τη Αγγλία είτε επίσημα, είτε ανεπίσημα. Οι συζητήσεις για αυτό το θέμα ιστορικά έχουν ξεκινήσει λίγο μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, το 1833. Η προ ημερών ανακίνηση του θέματος της επιστροφής των Μαρμάρων από τον Πρωθυπουργό, κύριο Μητσοτάκη και η συνακόλουθη πρόκληση διπλωματικού επεισοδίου μεταξύ Ελλάδας και Αγγλίας ήταν η σημαντικότερη κίνηση διεθνοποίησης του ζητήματος από το 2000 και μετά. Θεωρώ ότι η επιστροφή των μαρμάρων στον Παρθενώνα βρίσκεται πλέον στις ράγες. Με άλλα λόγια, πιστεύω ότι πολύ σύντομα η υπόθεση θα έχει ευτυχή κατάληξη και τα Μάρμαρα θα επιστρέψουν στη θέση που τους ανήκει».
Υπάρχουν πολλοί Έλληνες που δεν έχουν επισκεφθεί την Ακρόπολη, από την άλλη το κόστος του εισιτηρίου είναι ακριβό, θα έπρεπε να υπάρχει ελεύθερη είσοδος για όλους τους Έλληνες;
«Συμφωνώ απολύτως με αυτή την άποψη. Ειδικά οι Έλληνες θα πρέπει τουλάχιστον μια φορά στη ζωή τους να επισκεφτούν αυτό το μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς και να γίνουν κοινωνοί της φιλοσοφίας που αυτό κρύβει. Το κράτος πρέπει από τη μεριά του να ωθεί τους Έλληνες με δωρεάν εισιτήρια και άλλες σε ανάλογες δραστηριότητες, όχι μόνο με την Ακρόπολη αλλά και με όλους τους αρχαιολογικούς χώρους και τα μουσεία της χώρας. Είναι αδιανόητο να καλούνται οι Έλληνες να πληρώνουν εισιτήριο για να επισκεφτούν τα μουσεία και τους αρχαιολογικούς χώρους της χώρα μας που στην ουσία είναι και ιδιοκτησία του κάθε Έλληνα χωριστά».
Τι σημαίνει η Ακρόπολη για τον παγκόσμιο Πολιτισμό;
«Η Ακρόπολη της Αθήνας είναι ένα από τα πιο σημαντικά αρχαιολογικά μνημεία τα Ελλάδας και ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα σύμβολα της χώρας. Η ιστορία της ξεκινά από την προϊστορική εποχή και συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Η Ακρόπολη έχει συμβάλλει στη διαμόρφωση της αρχιτεκτονικής και τέχνης της Δύσης και έχει επηρεάσει την ανθρώπινη σκέψη και την πολιτιστική κληρονομιά στον μέγιστο βαθμό. Αντιπροσωπεύει όχι μόνο την αρχαία ιστορία της Ελλάδας αλλά και όλης της Δύσης γενικότερα. Είναι ένα από τα πιο σημαντικά αξιοθέατα της χώρας σε παγκόσμιο επίπεδο και με παγκόσμια εμβέλεια».
Κωνσταντίνος Φάης: Πως έφτιαξα το έργο «Θρηνούσα Καρυάτις»
Το έργο σας «Θρηνούσα Καρυάτις», φτιάχτηκε σε ένα βράδυ. Τι σας ώθησε να το δημιουργήσετε;
«Δύο ώρες χρειάστηκαν για την αποπεράτωση της προσωπογραφίας της. Ανήκει στα λεγόμενα «πάρεργα» των συλλογών μου, κατά παραλληλισμό με τον Ηρακλή, ήτοι έργα σύντομης διαρκείας παρεμβαλόμενα των προγραμματισμένων, εφάμιλλης όμως σημασίας και τεχνοτροπίας εν αναλογία χρόνου πάντα. Έκανα αυτό που κάνει η Τέχνη επί 40.000 συναπτά έτη. Με έναυσμα μία έντονη συγκυρία, αποτύπωσα την θλίψη μου στο χαρτί, με αμιγώς όμως ανθρωποκεντρική οπτική εν τη προκειμένω, τουτέστιν θρηνούσα φυσιογνωμία και μάλιστα αυστηρά βασισμένη στο αρχαίο και περιλάλητο τέχνεργο. Διότι θλίβομαι βαθέως, όπως και κάθε εχέφρων άνθρωπος ανά τον κόσμο, με όλο αυτό που συμβαίνει με αφορμή την τελευταία επίσκεψη του Έλληνα πρωθυπουργού και την απαράδεκτη αντίδραση του ομολόγου του».
Θρηνούσα Καρυάτιδα
Η επανένωση των μαρμάρων είναι ένα πάγιο αίτημα της Ελλάδας. Ποια είναι η δικιά σας άποψη;
«Απόλυτη, εκ των πραγμάτων. Δεν θα έπρεπε επ’ ουδενί λόγω να υφίσταται αυτό το ζήτημα στο σύγχρονο γίγνεσθαι. Είναι αυτονόητη η επιστροφή των διαπιστευτηρίων του προγονικού μας κλέους στην γενέτειρα τους. Ορισμένες εξέχουσες προσωπικότητες της πολιτικής σκηνής «νομίζουν» ότι όλο αυτό είναι πέραν πάσης λογικής, λανθάνουν οικτρώς. Όσο για τον κύριο Σούνακ, δεν είναι παιδαριώδης η αντίδραση του, δεδομένου ότι στο παιδαριώδες εμπεριέχεται η ανωριμότητα, άρα και το ‘’άλλοθι’’. Μετά πλήρους συνειδήσεως και ένεκα υλικών συμφερόντων λαμβάνει χώρα όλο αυτό το πολιτιστικό όνειδος από τον ίδιο αλλά και τουςλοιπούς ‘’ομοιοπαθείς’’ αρμοδίους του τώρα αλλά και κατά το σκοτεινό παρελθόν. Την Σπάρτη μας δεν την γλυτώσαμε δυστυχώς από τους τότε εντεταλμένους του Βορρά. Εντούτοις, η ίδια η μεγαλοπρέπεια της προομηρικής περιόδου, ως άρνηση του ιδίου του πεπρωμένου, ευτυχώς στάθηκε εμπόδιο στον τυχοδιωκτισμό των προαναφερθέντων. Αναφέρομαι στο περιστατικό του Σεπτεμβρίου του 1801, στο δέος που κατέκλυσε τον παρατρεχάμενο τουΈλγιν, τον Φίλιπ Χαντ, στο θέαμα της Ακρόπολης των Μυκηνών. Ό ίδιος σε επιστολή του προς στον ανώτερο του, πέρα από τον ενθουσιασμό του, ανέφερε ότι αδυνατούν να αποσπαστούν και να μεταφερθούν στα καράβια οι κολοσσιαίοι Λέοντες από την Πύλη, ένεκα υπερβολικούμεγέθους. Τέτοια εμβληματικότητα απέπνεε η Κυκλώπεια Αρχιτεκτονική…εξ ου και ο χαρακτηρισμός της αντίστοιχης περιόδου ως «Ηρωική Εποχή των Ελλήνων».
Τι σημαίνει για εσάς ο Ελληνικός πολιτισμός;
«Για εμένα και για πληθώρα ανθρώπων ανά την Οικουμένη, Ελληνισμός σημαίνει καθοριστική συμβολή στην εξέλιξη του Ανθρωπίνου Πολιτισμού. Είναι ο θεμέλιος λίθος του Δυτικού Κόσμου, ένας εκ των πρωταγωνιστών της Λεωφόρου των Μεγάλων Πολιτισμών, της Μεσογείου, εδώ και τουλάχιστον 4000 έτη. Πολυάριθμα τα επιτεύγματα του, μεταξύ άλλων η Επανάσταση του Αθλητικού ιδεώδους, ήτοι οι Ολυμπιακοί Αγώνες, η Αρχαϊκή Λογοτεχνία, η σύγχρονη Ιατρική και το Δημοκρατικό πολίτευμα. Με το να αναμασάμε όμως τα επιτεύγματα του απώτερου παρελθόντος δεν θα πετύχουμε κάτι, το ζητούμενο είναι να αποτελέσουμε την συνέχεια τους».
Ποια είναι η άποψη των πολιτών για την επανένωση των Μαρμάρων
Στην κάμερα της «Ζούγκλας» πολίτες αποτυπώνουν την άποψη τους μετά το θέμα που προέκυψε για την επανένωση των Μαρμάρων. Κάποιοι είναι αισιόδοξοι μετά από αυτή την εξέλιξη. Κάποιοι άλλοι θεωρούν πως το βρετανικό μουσείο ποτέ δεν θα δώσει τα ελληνικά εκθέματα πίσω στο φυσικό τους περιβάλλον.
Το προφίλ του Έλγιν
ΘΑΝΟΣ ΚΟΝΔΥΛΗΣ, ιστορικός – αρχαιολόγος – συγγραφέας:
Η ΑΠΙΣΤΕΥΤΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΛΟΠΗΣ ΤΩΝ ΜΑΡΜΑΡΩΝ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ
Κατά καιρούς πολλά έχουν λεχθεί για τα μάρμαρα του Παρθενώνα και την κλοπή τους από τον Σκοτσέζο λόρδο Έλγιν. Η ιστορία έχει αποκτήσει ακόμα και μυθιστορηματικές διαστάσεις (βλ. ΘΑΝΟΣ ΚΟΝΔΥΛΗΣ, Γυναίκα από πέτρα και φως, εκδ. Ψυχογιός, 2021). Πρόσφατα δε (27 Νοεμβρίου 2023) το ίδιο θέμα προκάλεσε διπλωματικό επεισόδιο στη διάρκεια της επίσκεψης του Έλληνα πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Μητσοτάκη στο Λονδίνο.
Ο κλέφτης του Παρθενώνα
Αλλά ποιος ήταν ο λόρδος Έλγιν και γιατί απογύμνωσε τον Παρθενώνα από τα γλυπτά του; Ο Τόμας Μπρους Έλγιν γεννήθηκε στη Σκοτία (Μπρούμχολ) το 1766. Ήταν ο δεύτερος γιος του Τσαρλς Μπρους (5ος κόμης του Έλγιν) και της Μάρθας Γουάιτ. Το 1790 έγινε εκπρόσωπος των λόρδων στη Σκοτία. Έκτοτε άρχισε η διπλωματική του καριέρα με πρώτο σταθμό την Αυστρία. Το 1798 παντρεύτηκε την Μαίρη Νίσμπετ και διορίστηκε πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας όπου έμεινε μέχρι το 1803.
Το απατηλό φιρμάνι και η επιχείρηση της αφαίρεσης των μαρμάρων του Παρθενώνα.
Παθιασμένος με την αρχαία ελληνική τέχνη και επιθυμώντας την προβολή του στους κύκλους των μορφωμένων φιλότεχνων αποφάσισε κάτι το ανυπέρβλητο μέχρι τότε∙ την αποκοπή των μαρμάρων του Παρθενώνα και τη μεταφορά τους στην Αγγλία. Για να το πετύχει αυτό απέσπασε τον Ιούλιο του 1801 φιρμάνι, δηλαδή διαταγή, της οποίας, παραδόξως, σώζεται μόνο η ιταλική μετάφραση. Αυτή η μετάφραση έγινε από την αγγλική πρεσβεία της Κωνσταντινούπολης και σήμερα βρίσκεται στο βρετανικό μουσείο. Το φιρμάνι δεν ήταν υπογραμμένο, όπως θα έπρεπε, από τον σουλτάνο στον οποίο τυπικά ανήκαν τα πάντα μέσα στην αυτοκρατορία, αλλά από έναν ανώτερο διοικητικό υπάλληλο (καϊμακάμη). Αυτό μεταξύ των άλλων έλεγε προς την οθωμανική διοίκηση της Αθήνας:
«Οι καλλιτέχνες (ενν. του Έλγιν) να μη συναντήσουν αντίδραση στο… να μελετήσουν τις μορφές και τα κτίρια που επιθυμούν… ή στο να αντιγράψουν σε ασβεστόλιθο ή σε γύψο τα αναφερόμενα κοσμήματα και μορφές ή στο να σκάψουν… Ούτε να παρεμποδιστούν από το να πάρουν οποιαδήποτε κομμάτια από πέτρες με επιγραφές ή με μορφές (ενν. από τις ανασκαφές, όχι από τον Παρθενώνα!)…».
Το ότι μπορούσαν να πάρουν διάφορα πράγματα που θα ανακάλυπταν στις ανασκαφές και όχι από τον ναό του Παρθενώνα το επιβεβαιώνει σε επιστολή της στις 9 Ιουλίου 1801 η σύζυγος του Έλγιν γράφοντας: «…ο Πιζάνι τα κατάφερε υπέροχα στο φιρμάνι του από την Πύλη… επιτρέπει σε όλους τους καλλιτέχνες μας να μπουν μέσα στην Ακρόπολη για να αντιγράψουν και να κάνουν καλούπια από οτιδήποτε υπάρχει εκεί… να ανασκάψουν και να αποκαλύψουν όλα τα αρχαία θεμέλια… και να απομακρύνουν από εκεί (ενν. τις ανασκαφές, όχι τον ίδιο τον ναό) όλα τα μάρμαρα που μπορούν να τους φανούν ενδιαφέροντα…»
Η παράνομη μεταφορά των μαρμάρων στην Αγγλία επιβεβαιώνεται από τον Adair, Άγγλο πρέσβη στην Κωνσταντινούπολη (1809-1810). Χάρη σε αυτόν εκδόθηκε άλλο φιρμάνι, για να διευκολυνθεί η μεταφορά των αρχαιοτήτων από την Αθήνα στο Λονδίνο. Και τούτο γιατί το 1809 είχε απαγορευτεί στους ανθρώπους του Έλγιν να αφαιρούν αρχαία από την Ακρόπολη. Όσα είχαν ήδη συγκεντρώσει, τα είχαν στοιβάξει σε κασόνια στον Πειραιά. Στις 25 Σεπτεμβρίου αυτός έγραψε στον Άγγλο υπουργό εξωτερικών Γεώργιο Κάνινγκ (GeorgeCanning):
«… σχετικά με τις αρχαιότητες που συγκέντρωσε ο λόρδος Έλγιν στην Ανατολή δεν παρέλειψα να επαναλάβω το αίτημα που είχα ήδη υποβάλει ιδιωτικώς στην οθωμανική κυβέρνηση για παροχή αδείας προκειμένου αυτές να φορτωθούν (ενν. σε πλοίο) στην Αθήνα. Επειδή οι προκαταρκτικές ενέργειες με στόχο τη φόρτωσή τους δεν πραγματοποιήθηκαν με την έγκριση ενός φιρμανιού (ενν. το πρώτο λεγόμενο φιρμάνι του Έλγιν του 1801), έχω συναντήσει μεγάλη δυσκολία στο να προωθήσω τις επιθυμίες της Εξοχότητάς του και ακόμα και τώρα είναι πολύ αμφίβολο κατά πόσον ο στόχος θα μπορούσε να επιτευχθεί το ίδιο σίγουρα με ένα φιρμάνι…».
Ο Έλγιν γνώριζε ότι το φιρμάνι που διέθετε δεν του επέτρεπε με κανέναν τρόπο να απογυμνώσει τον Παρθενώνα από τα γλυπτά του. Για να πετύχει τον σκοπό του, εξαγόρασε, όπως ο ίδιος ομολόγησε αργότερα στο αγγλικό κοινοβούλιο, τους ανώτερους κρατικούς Τούρκους υπαλλήλους της Αθήνας με χρήματα (6.000 λίρες την περίοδο 1803-1815) και πλούσια δώρα.
Η επιχείρηση ξεκίνησε το 1801 και ολοκληρώθηκε το 1810. Ο Έλγιν δεν βρισκόταν στην Αθήνα. Την διεύθυνση της επιχείρησης την είχε αναθέσει επί πληρωμή στον Τζοβάνι Μπατίστα Λουζιέρι (1752/5-1821). Αυτός ήταν γνωστός αρχαιολάτρης Ιταλός ζωγράφος με εξειδίκευση στην τοπιογραφία που παρεπιδημούσε στην Αθήνα. Ο Έλγιν επισκέφτηκε την Αθήνα τον Απρίλιο και τον Μάιο του 1803 και μετά έφυγε για την Αγγλία μέσω Γαλλίας.Η λεία του Έλγιν από την Ελλάδα ανερχόταν σε τουλάχιστον 253 μέλη του Παρθενώνα και εκατοντάδες άλλα κομμάτια, γλυπτά, κίονες, μάρμαρα και πλήθος αγγείων από άλλους ναούς και αρχαιολογικούς χώρους.Τα πρώτα δώδεκα κιβώτια με τα αγάλματα φορτώθηκαν σε πλοίο του Έλγιν, το «Μέντωρ». Αλλά αυτό βούλιαξε ανοιχτά των Κυθήρων. Χρειάστηκαν δυο χρόνια για την ανέλκυση των μαρμάρων. Τα επόμενα 44 κιβώτια ξεκίνησαν από τον Πειραιά το 1803. Αργότερα ακολούθησαν και άλλες αποστολές μαρμάρων. Τα γλυπτά που έφτασαν στην Αγγλία ο Έλγιν τα αποθήκευσε σε μια καρβουναποθήκη, όπου και τα εξέθετε στον κόσμο προκαλώντας τεράστιο θαυμασμό για τον ελληνικό πολιτισμό.
Οι ξένες αντιδράσεις στην κλοπή των μαρμάρων και η εμπλοκή του λόρδου Βύρωνα
Λίγο μετά το 1800 έγινε γνωστή η λεηλασία των μαρμάρων του Παρθενώνα, ξεκίνησε σφοδρή πολεμική εναντίον του από αρχαιολάτρες και κάθε λογής μορφωμένους της εποχής από όλη την Ευρώπη, ιδίως δε των Άγγλων.
Ανάμεσά τους ο πιο σφοδρός πολέμιος του Έλγιν ήταν ο Άγγλος ποιητής και φιλέλληνας Τζορτζ Γκόρντον Μπάιρον (1788-1824), ο γνωστός λόρδος Βύρων που πέθανε στο Μεσολόγγι. Το 1811 βρισκόταν στην Αθήνα. Στις 17 Μαρτίου έγραψε ένα σημαντικό ποίημα 312 στίχων, την «Κατάρα της Αθηνάς» που καταφέρεται ενάντια στον Έλγιν. Σε επιστολή του (31 Ιουλίου 1811) προς τον φίλο του Χόμπχαουζ, ο λόρδος Βύρων αναφέρει ότι «…ο λόρδος Έλγιν έχει φαγωθεί να με δει αυτές τις τέσσερις τελευταίες μέρες. Του έγραψα, όπως μου ζήτησε, όλα όσα γνώριζα γύρω για τις κλεψιές του…» (εννοεί για τα μάρμαρα του Παρθενώνα). Το 1812 ο λόρδος Βύρων έγραψε το ποίημα «Προσκύνημα του Τσάιλντ Χάρολντ» που καθώς λέγεται ήταν το δημοφιλέστερο λογοτεχνικό έργο στην Αμερική τη δεκαετία του 1820. Σε αυτό κατακεραύνωσε τον Έλγιν λέγοντας: «Ακόμα και τα κύματα αρνήθηκαν να γίνουν συνένοχοι της ιεροσυλίας του…» και εννοεί το ναυάγιο του πλοίου Μέντωρ, με το οποίο ο Έλγιν μετέφερε τις αρχαιότητες στην Αγγλία. Τόσο πολύ είχε θορυβηθεί ο Έλγιν από την επικείμενη δημοσίευση του ποιήματος, ώστε επιχείρησε με διάφορους πλάγιους τρόπους να αναστείλει την έκδοσή του. Τελικά η πρώτη έκδοση του ποιήματος εξαντλήθηκε μέσα σε τρεις ημέρες κι έγιναν ακόμα τέσσερις ανατυπώσεις μέσα στον ίδιο χρόνο. Αλλού ο λόρδος Βύρων έγραψε: «… αντιτάχθηκα και θα αντιτάσσομαι πάντα στη ληστεία των λειψάνων της Αθήνας, για να διδάξουν στους Άγγλους γλυπτική….»
Η κατάρα της Αθηνάς στοιχειώνει τον Έλγιν
Από τη στιγμή που οι αρχαιότητες έφτασαν στην Αγγλία η «κατάρα της Αθηνάς» άρχισε να στοιχειώνει τον Έλγιν. Κατά την επιστροφή του με τη σύζυγό του από την Κωνσταντινούπολη το 1803 βρέθηκε στη Γαλλία. Τότε είχε ξεσπάσει πόλεμος ανάμεσα στην Αγγλία και τη Γαλλία. Ο Έλγιν και η γυναίκα του συνελήφθησαν. Η γυναίκα αφέθηκε ελεύθερη κι επέστρεψε στην Αγγλία πριν τον Έλγιν που κρατήθηκε μέχρι το 1806. Φτάνοντας στην Αγγλία ο Έλγιν ανακάλυψε ότι η γυναίκα του είχε για χρόνια εραστή τον Ρόμπερτ Φέργκιουσον, παλιό του φίλο. Μάλιστα το σκάνδαλο δημοσιοποιήθηκε στις εφημερίδες και προκάλεσε σάλο. Το 1807 ο Έλγιν έχασε ακόμα και τη θέση του στο Κοινοβούλιο. Το 1808 χώρισε και τυπικά τη γυναίκα του με δικαστική απόφαση για πράξη μοιχείας. Το 1810 παντρεύτηκε δεύτερη φορά με την Ελισάβετ Οσβαλντ (1790-1860).
Παρά τη μικρή αυτή αναλαμπή, η κατηφόρα συνεχίστηκε για τον Έλγιν που περιήλθε σε δεινή οικονομική κατάσταση. Χρωστούσε χρήματα στο αγγλικό δημόσιο, 18.000 λίρες, τεράστιο ποσό για την εποχή, όπως και σε ιδιώτες. Το 1810 θεώρησε ότι για να αποζημιωθεί για τα έξοδα του στην Ελλάδα – που κατά δική του ομολογία ανέρχονταν στο ιλιγγιώδες ποσό των 74.000 λιρών – η μόνη λύση ήταν να πουλήσει τη συλλογή του. Έκανε πρόταση στο Κράτος, του προσφέρθηκαν 30.000 λίρες, αλλά αρνήθηκε. Πέρασαν μερικά χρόνια ακόμα δύσκολα χρόνια για τον Έλγιν και το θέμα επανήλθε στο αγγλικό κοινοβούλιο. Στην τελική ψηφοφορία το 1816 υπερίσχυσε για δύο ψήφους (82 έναντι 80) η αγορά των μαρμάρων του Έλγιν για 35.000 λίρες. Από αυτά αφαιρέθηκε το χρέος του κι έτσι ο Έλγιν έλαβε μόλις 17.000 λίρες. Τα μάρμαρα εγκαταστάθηκαν το 1832 στο βρετανικό μουσείο όπου και χτίστηκε ειδικά για αυτά η πτέρυγα στην οποία στεγάζονται μέχρι σήμερα. Τελικά ο Έλγιν μετακόμισε με την οικογένειά του στη Γαλλία για να ξεφύγει από τους πιστωτές του και πέθανε στο Παρίσι το 1841.
Οι πρώτες φωνές για την επιστροφή των μαρμάρων στην Αθήνα
Παραδόξως οι πρώτοι που ζήτησαν την επιστροφή των μαρμάρων στον Παρθενώνα ήταν οι Άγγλοι. Μέσα στο Αγγλικό Κοινοβούλιο, όταν συζητούσαν την προοπτική αγοράς των μαρμάρων από τον Έλγιν, πολλοί μίλησαν για «νομικές και γλωσσικές αντιφάσεις» του φιρμανιού που χρησιμοποίησε ο Έλγιν. Ο βουλευτής ΧιούΧάμερσλι υπήρξε ο πρώτος Άγγλος που πρότεινε – χωρίς να γίνει αποδεκτή η πρότασή του − την επιστροφή των μαρμάρων, όταν και αν ζητούνταν αυτά «… από τους τωρινούς ή οποιουσδήποτε μελλοντικούς κυρίους της πόλης των Αθηνών…».
Από ελληνικής πλευράς υπήρχαν πενιχρές αντιδράσεις στο έγκλημα του Έλγιν. Μεταξύ αυτών καταγράφεται ο Ιωάννης Μπενιζέλος, γνωστός δάσκαλος της εποχής. Το 1803 έγραψε επιστολή στον Φιλ Χαντ, Άγγλο στρατιωτικό ιερέα και όργανο του Έλγιν που βρισκόταν στην Αθήνα τα εξής: «… εν όμως ήθελε σας λυπήση … η τελευταία και αξιοδάκρυτος γύμνωσις του ναού της Αθηνάς, εν τη Ακροπόλει και άλλων λειψάνων της αρχαιότητας…». Επίσης και στο ελληνικό λογοτεχνικό περιοδικό ΛΟΓΙΟΣ ΕΡΜΗΣ (τ. Η΄, Βιέννη, 1818, σσ. 67-68) που εκδιδόταν στη Βιέννη το 1818 φιλοξενείται επίγραμμα του Άγγλου περιηγητή χιλίαρχου Ρόμπερτ Φιντς (RobertFinch) που κατακεραυνώνει τον Έλγιν και τον χαρακτηρίζει «κάκιστο κλέπτη».
Από την ελεύθερη Ελλάδα η πρώτη επίσημη κίνηση για την επιστροφή των μαρμάρων έγινε το 1835 από την ελληνική κυβέρνηση και κατόπιν στις 12 Μαΐου 1842 από τον Αλέξανδρο Ραγκαβή, γενικό γραμματέα της νεοσύστατης Αρχαιολογικής Εταιρείας της Αθήνας με το κείμενο της έκθεσης που ακούστηκε στην έκτη συνεδρίαση της Εταιρείας στον Παρθενώνα λίγους μήνες μετά τον θάνατο του Έλγιν (14 Νοεμβρίου 1841). Επίσης σε αυτό το κείμενο καταγράφεται για πρώτη φορά ο όρος “αρχαιοκάπηλος” για τον Έλγιν.
Η περιπέτεια των μαρμάρων φτάνει στο τέλος;
Έκτοτε πολλές κινήσεις έχουν γίνει για την επιστροφή των Μαρμάρων του Παρθενώνα, είτε από το ελληνικό Δημόσιο, είτε από ιδιωτικούς φορείς της Ελλάδας και του εξωτερικού. Σήμερα η παγκόσμια κοινή γνώμη, ακόμα και οι ίδιοι οι Άγγλοι, ζητούν την επιστροφή των Μαρμάρων στην πατρίδα τους, στην Αθήνα. Διακόσια και πλέον χρόνια από την εποχή που ξεκίνησε η περιπέτεια των Μαρμάρων του Παρθενώνα, φαίνεται να φτάνει στο τέλος της.
