Φέτος κλείνουμε 90 χρόνια από την ολοκλήρωση και τα εγκαίνια του έργου-ζωής για ολόκληρη την Αττική και με αφορμή αυτό το γεγονός, η ΕΥΔΑΠ εκθέτει για πρώτη φορά σπουδαία ιστορικά τεκμήρια για το έργο-ζωής της Αττικής!
Η έκθεση για την ιστορία του Φράγματος του Μαραθώνα ξεκίνησε από τις 12 Νοεμβρίου στο Κέντρο Πολιτισμού «Ελληνικός Κόσμος» (Πειραιώς 254, Ταύρος) και θα διαρκέσει έως τις 29 Μαρτίου 2020.
Ο επισκέπτης της έχει την ευκαιρία να δει πρωτότυπο και ανέκδοτο μέχρι σήμερα φωτογραφικό υλικό από τα κολοσσιαία, για την εποχή, έργα της κατασκευής, όπως και τα αρχιτεκτονικά σχέδια και τους σχετικούς χάρτες, αλλά και τις καινοτόμες πρακτικές που ακολουθήθηκαν ώστε να ολοκληρωθεί το Φράγμα.
Επίσης, στην είσοδο της έκθεσης οι μικροί μας φίλοι έχουν την ευκαιρία να παρακολουθήσουν ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα σε μορφή παιχνιδιού! Τα παιδιά θα ανακαλύψουν και θα συλλέξουν στοιχεία μέσω μιας διαδραστικής κατασκευής, θα γνωρίσουν έναν μοναδικό ήρωα και στο τέλος θα μπορέσουν να αφηγηθούν τις δικές τους ΦΡΑΓΜΑτικές ιστορίες! (Σχεδιασμός: KidA Workshop).
Πόσα γνωρίζουμε όμως για την ιστορία του Φράγματος και πόσα θα… ανακαλύψουμε στη συγκεκριμένη έκθεση;
Το zougla.gr σας παρουσιάζει την ιστορία του εμβληματικού έργου!
Η ιστορία του Φράγματος
Στις 25 Οκτωβρίου, πριν από 90 χρόνια ακριβώς, εγκαινιάστηκε ένα από τα σπουδαιότερα έργα υποδομής της νεώτερης ελληνικής ιστορίας. Επρόκειτο για ένα κατασκευαστικό θαύμα της εποχής, που συνετέλεσε καθοριστικά στην ανάπτυξη του Λεκανοπεδίου και στην υποστήριξη του ολοένα και αυξανόμενου πληθυσμού του, παρέχοντας απρόσκοπτη φτηνή υδροδότηση.
Έπειτα από χρόνια προσπαθειών, ολοκληρώθηκε το τεχνητό φράγμα ύψους 285 μέτρων, προκειμένου να συγκρατεί τα 41 εκατομμύρια κυβικά μέτρα νερού της τεχνητής λίμνης, με βάθος 50 μέτραΉταν ένα έργο ιδιαίτερα δύσκολο και δαπανηρό, δεδομένων των συνθηκών της οικονομικής κρίσης των τελών της δεκαετίας του 1920, κι ενώ το ελληνικό κράτος προσπαθούσε να σταθεί στα πόδια του και να οραματιστεί το μέλλον, λίγα μόλις χρόνια μετά την τραγωδία της Μικρασιατικής Καταστροφής.
Έπειτα από μακρόχρονους σχεδιασμούς, αποφασίστηκε η χρήση της τεχνητής λίμνης, 30 χιλιόμετρα βορειοανατολικά από την Αθήνα. που δημιουργήθηκε από την περισυλλογή των ομβρίων και των πηγαίων νερών που κυλούν μέσα από τα ποτάμια αυτά από τις πλαγιές της Πάρνηθας.
Σε πρώτη φάση έγιναν οι αναγκαίες απαλλοτριώσεις 3.574 στρεμμάτων ιδιωτικής γης και, έπειτα από χρόνια προσπαθειών, ολοκληρώθηκε το τεχνητό φράγμα ύψους 285 μέτρων, προκειμένου να συγκρατεί τα 41 εκατομμύρια κυβικά μέτρα νερού της τεχνητής λίμνης, με βάθος 50 μέτρα.
Ήταν «ένα μάθημα για το πώς γίνονται τα πράγματα στην Ελλάδα» σύμφωνα με τον γενικό διευθυντή της εταιρείας που ανέλαβε το έργο, Gausmann.
Υπερπηδώντας τα… κύματα
Φυσικά δεν έλειψαν τα εμπόδια για την περάτωση του έργου. Χαρακτηριστικά, ο πρώτος κατασκευαστής προσκόμισε ένα παμπάλαιο γεωτρύπανο, οι εργάτες ήταν άπειροι και δεν μπορούσαν καν να το λειτουργήσουν και έτσι… χάθηκε πολύτιμος χρόνος.
Η «βραδύτητα» αυτή, συνηθισμένη για τους Έλληνες μηχανικούς, ήταν «αποκαρδιωτική» για τους ΑμερικανούςΆλλη μία σπαζοκεφαλιά ήταν η ηλεκτροδότηση του έργου, που απαιτούνταν για τη λειτουργία των ανυψωτικών μηχανών, τη σύνθλιψη των λίθων, την ανάμειξη του σκυροκονιάματος, την κίνηση των βαγονέτων, τη λειτουργία συστήματος εξαερισμού μέσα στις σήραγγες, το φωτισμό των εργοταξίων κ.ά. Οι μηχανικοί επέλεξαν τη λύση των ντιζελομηχανών, οι οποίες τοποθετήθηκαν στο Καστρί, κοντά στη σήραγγα του Μπογιατίου. Έπειτα από καθυστερήσεις που έφτασαν σχεδόν τα 2 χρόνια, λόγω γραφειοκρατικών καθυστερήσεων οι μηχανές της Krupp άρχισαν να λειτουργούν τον Ιούνιο του 1927.
Αξίζει να σημειωθεί πώς, κατά τον Gausmann, η «βραδύτητα» αυτή, συνηθισμένη για τους Έλληνες μηχανικούς, ήταν «αποκαρδιωτική» για τους Αμερικανούς, που θεωρούσαν ως επαρκέστατο χρόνο για την όλη διαδικασία το ένα τρίμηνο…
Ακολούθησε η εκσκαφή, ενώ τοποθετήθηκε επίσης εναέρια μεταφορική γραμμή, χωρητικότητας 10 τόνων, η οποία χρησίμευε για τη μεταφορά λίθων από το μικρό λατομείο βορείως του φράγματος. Η εγκατάσταση αυτή ολοκληρώθηκε συγχρόνως με την αποπεράτωση της εκσκαφής του κεντρικού μέρους του φράγματος.
Για πρώτη φορά η δεξαμενή γέμισε και υπερχείλισε στις 15 Ιανουαρίου 1931Στη θέση της παλιάς κοίτης του ποταμού αφέθηκε ένα άνοιγμα στο φράγμα, ώστε να διοχετεύεται η ροή του ποταμού, και έτσι αντικαταστάθηκε ο αγωγός των 600 χιλιοστών. Ο μόνιμος εκκενωτικός αγωγός της δεξαμενής, αποτελούμενος από δύο ενισχυμένους χυτοσιδηρούς σωλήνες των 500 χιλιοστών, κατασκευάστηκε το καλοκαίρι του 1928 και το νερό διοχετεύτηκε στους σωλήνες αυτούς τον Οκτώβριο του 1928, όταν έκλεισε η δίοδος του φράγματος.
Επακολούθησε η αποπεράτωση του δρόμου, ώστε να γίνει η επίσημη τελετή εγκαινίων του φράγματος στις 25 Οκτωβρίου 1929. Στη συνέχεια πραγματοποιήθηκαν άλλα, συμπληρωματικά έργα. Αξίζει να σημειωθεί ότι για την προμήθεια των υλικών επιλέχθηκε το λιμάνι της Χαλκίδας.
Για πρώτη φορά η δεξαμενή γέμισε και υπερχείλισε στις 15 Ιανουαρίου 1931.
Οι άνθρωποι που έκαναν το όραμα πραγματικότητα
Το προσωπικό στο Μαραθώνα τελικώς στεγάστηκε σε μαρμάρινους κοιτώνες, με ποιότητα λιθοδομής ίδια με εκείνη που χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή του Παρθενώνα και των άλλων κτιρίων της ΑκρόποληΓια την κατασκευή του φράγματος και της λίμνης εργάστηκαν συνολικά 2000 περίπου εργάτες. Αξίζει να αναφερθούν κάποιες λεπτομέρειες για τις συνθήκες εργασίας, που αντικατοπτρίζουν και το κλίμα αλλά και τις δυσκολίες της εποχής.
Παρακάτω παρατίθεται απόσπασμα από το Λεύκωμα «Υδάτινη Ιστοριογραφία: Χρονικό της διαχείρισης του νερού στην Αττική» του συγγραφέα Ευάγγελου Χεκίμογλου, το οποίο εκδόθηκε από το Δίκτυο Πολιτισμού ΕΥΔΑΠ, το έτος 2014 και βρίσκεται αναρτημένο στην ιστοσελίδα της ΕΥΔΑΠ www.eydap.gr.
Το προσωπικό στο Μαραθώνα τελικώς στεγάστηκε σε μαρμάρινους κοιτώνες, με ποιότητα λιθοδομής ίδια με εκείνη που χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή του Παρθενώνα και των άλλων κτιρίων της Ακρόπολης.
Αρχικώς, οι εργάτες κατασκήνωσαν γύρω από το εργοτάξιο και διατρέφονταν πρόχειρα, με ξηρά τροφή. Δεδομένου ότι ο χρόνος κατασκευής θα ήταν μακρύς και ερχόταν ο χειμώνας, για τη μόνιμη διαμονή των εργατών κατασκευάστηκαν κοιτώνες, που φωτίζονταν με ηλεκτρισμό, είχαν σήτες στα παράθυρα, λόγω του έντονου προβλήματος των κουνουπιών, και το χειμώνα θερμαίνονταν κανονικά.
Το φτηνότερο οικοδομικό υλικό ήταν μαρμαρόλιθοι, που βρίσκονταν άφθονοι επί τόπου. Με αυτό το υλικό κατασκευάστηκε όχι μόνον η λίμνη, αλλά και οι κοιτώνες του προσωπικού. «Το προσωπικό στο Μαραθώνα τελικώς στεγάστηκε σε μαρμάρινους κοιτώνες, με ποιότητα λιθοδομής ίδια με εκείνη που χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή του Παρθενώνα και των άλλων κτιρίων της Ακρόπολης», σημειώνει ο Gausmann.
Το προσωπικό διατρεφόταν υποχρεωτικά στην καντίνα του εργοστασίου. Οι Αμερικανοί μηχανικοί είχαν εντυπωσιαστεί από τη συνήθεια των Ελλήνων εργατών να τρώνε όσο λιτότερα ήταν δυνατόν, συνήθως ψωμί με ελιές, για να εξοικονομήσουν χρήματα. Έτσι, οι Αμερικανοί σκέφτηκαν ότι, μετά από μερικούς μήνες εργασίας, η ελλιπής διατροφή των εργατών θα προξενούσε μεγάλο βαθμό νοσηρότητας, και εφάρμοσαν ένα είδος «υποχρεωτικής διατροφής». Κάθε εργάτης έπαιρνε τρία γεύματα ημερησίως, για τα οποία πλήρωνε το ένα τρίτο του ημερομισθίου του. Η διατροφή περιλάμβανε καθημερινώς ψάρι ή κρέας, μία οκά ψωμί και λαχανικά, ζυμαρικά, όσπρια και φρούτα.
Κάθε εργάτης έπαιρνε τρία γεύματα ημερησίως, για τα οποία πλήρωνε το ένα τρίτο του ημερομισθίου του. Η διατροφή περιλάμβανε καθημερινώς ψάρι ή κρέας, μία οκά ψωμί και λαχανικά, ζυμαρικά, όσπρια και φρούταΥπήρξαν πάντως παράπονα και διαμαρτυρίες του προσωπικού για ευρεία γκάμα θεμάτων, που ξεκινούσαν από τις τιμές στην καντίνα του εργοταξίου και την ποιότητα του κρέατος και έφταναν μέχρι την ελλιπή εργασιακή ασφάλεια, εξαιτίας της οποίας προκλήθηκε σοβαρό εργατικό ατύχημα.
Για τις ανάγκες του προσωπικού και του εργοταξίου, φρέσκο νερό μεταφερόταν με σωλήνα από τη Σταμάτα. Ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε στη μείωση της νοσηρότητας από την ελονοσία. Τοποθετώντας σήτες στα παράθυρα, επιβάλλοντας την κατάλληλη ενδυμασία και το άλειμμα με λάδι, οι υπεύθυνοι του εργοταξίου κατόρθωσαν να περιορίσουν τη νοσηρότητα σε βαθμό που δεν εμπόδιζε την εργασία.
Δημιουργήθηκε ένα μικρό νοσοκομείο στο εργοτάξιο, όπου μεταφέρονταν και νοσηλεύονταν οι ασθενείς εργάτες. Για όλους ετηρείτο μητρώο ασθενείας, από περιστατικά ασήμαντα, στα οποία παρέχονταν πρώτες βοήθειες, μέχρι τις λίγες σοβαρές περιπτώσεις, που είχαν μοιραία κατάληξη.
Λαμπρά εγκαίνια μιας νέας εποχής για το Λεκανοπέδιο
Τα εγκαίνια του φράγματος και της λίμνης του Μαραθώνα πραγματοποιήθηκαν στις 25 Οκτωβρίου 1929. Στην τελετή παρέστησαν ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Παύλος Κουντουριώτης και ο πρωθυπουργός Ελ. Βενιζέλος με τη σύζυγό τουΤα εγκαίνια του φράγματος και της λίμνης του Μαραθώνα πραγματοποιήθηκαν στις 25 Οκτωβρίου 1929. Στην τελετή παρέστησαν ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Παύλος Κουντουριώτης, ο πρωθυπουργός Ελ. Βενιζέλος με τη σύζυγό του. ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Α. Μιχαλακόπουλος, οι υπουργοί Εξωτερικών Π. Αργυρόπουλος και Συγκοινωνίας Σ. Γονατάς, οι υφυπουργοί Υγιεινής Αλ. Παππάς και Συγκοινωνίας Β. Καραπαναγιώτης, ο αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης (επικεφαλής του Λαϊκού Κόμματος) Παναγής Τσαλδάρης, ο δήμαρχος Αθηναίων Σπύρος Μερκούρης, ο πρεσβευτής των Η.Π.Α. στην Ελλάδα Robert Skinner, βουλευτές, γερουσιαστές, καθηγητές του Πολυτεχνείου, ανώτεροι υπάλληλοι του Υπουργείου Συγκοινωνίας και φυσικά το ανώτερο προσωπικό της Ulen και της Ανωνύμου Ελληνικής Εταιρείας Υδάτων.
Η συγκέντρωση έγινε στο νότιο άκρο του φράγματος, όπου ο αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρυσόστομος τέλεσε αγιασμό. Στη συνέχεια, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας αποκάλυψε τη μεταλλική αναμνηστική πλάκα, επί της οποίας χαράχθηκε η φράση: «ΦΡΑΓΜΑ ΜΑΡΑΘΩΝΟΣ. ΕΘΕΜΕΛΙΩΘΗ ΚΑΤΑ ΟΚΤΩΒΡΙΟΝ 1927. ΑΠΟΠΕΡΑΤΩΘΗ ΚΑΤΑ ΟΚΤΩΒΡΙΟΝ 1929». Μετά την αποκάλυψη της πλάκας προσφώνησε τους παρόντες ο αντιπρόεδρος και γενικός διευθυντής της εταιρείας Roy Gausmann, ο οποίος αναφέρθηκε στα στάδια εξέλιξης των εργασιών και στις τεχνικές δυσχέρειες για την ολοκλήρωση ενός έργου που αποτελούσε «το μεγαλύτερο υδραυλικό έργο των Βαλκανίων και ένα από τα σπουδαιότερα του κόσμου».
Πρόκειται για «το μεγαλύτερο υδραυλικό έργο των Βαλκανίων και ένα από τα σπουδαιότερα του κόσμου»Στη συνέχεια, ο υφυπουργός Β. Καραπαναγιώτης εξήρε το έργο της Ulen, τονίζοντας ότι δικαίωσε την εμπιστοσύνη του ελληνικού κράτους. Κατόπιν, οι καλεσμένοι πέρασαν στο βόρειο άκρο του φράγματος, όπου τους υποδέχτηκε ο επιθεωρητής Δημοσίων Έργων Π. Λοπρέστης. Στο χαιρετισμό του μνημόνευσε το ρόλο της υπηρεσίας του, η οποία, με προϊστάμενο το Θ. Γενηδουνιά, προηγήθηκε στη σύλληψη του έργου, και επαίνεσε τις ικανότητες της Ulen.
Έπειτα, προσφώνησε τους παρισταμένους ο δήμαρχος Αθηναίων Σπ. Μερκούρης, ο οποίος αναφέρθηκε στις θυσίες των δημοτών «διὰ νὰ ἐξαγοράσουν τὴν ἐλπίδα ὅτι θὰ τοῖς ἐδίδετο τὸ θεῖον δῶρον τοῦ ὕδατος […]» προσθέτοντας: «σήμερον βλέπομεν νὰ κατοπτρίζεται ἡ ἐλπὶς αὕτη εἰς τὴν γαλανὴν ἐπιφάνειαν τῆς ὡραίας λίμνης». Και σήκωσε ψηλά ένα κύπελλο «πλῆρες ὄχι μὲ οἶνον, ἀλλὰ μὲ ὕδωρ τοῦ Μαραθῶνος», όπως είπε.
Η ατμόσφαιρα ήταν θριαμβευτική, όχι μόνον διότι τελείωσε ένα μεγάλο έργο διεθνούς σημασίας, αλλά και διότι ο ρόλος των Ελλήνων μηχανικών στη σύλληψη του έργου και στην εποπτεία του υπήρξε καθοριστικόςΟ πρωθυπουργός κάλεσε τους παρισταμένους να πιουν στην υγεία του αντιπροέδρου Α. Μιχαλακόπουλου, επί της πρωθυπουργίας του οποίου συνήφθη η σύμβαση με τη Ulen, «ἡ ἐξασφαλίσασα τὴν ἐκτέλεσιν τοῦ σημαντικοῦ καὶ ἐκπολιτιστικοῦ ἔργου». Έκλεισε την ομιλία του απευθυνόμενος στους δημοσιογράφους για να ανασκευάσει σχόλια των εφημερίδων περί των συνθηκών εργασίας των εργατών του εργοταξίου, εξαίροντας «τὴν περιποίησιν καὶ τὴν συμπεριφορὰν τῆς Ἑταιρείας» έναντι των εργατών.
Η ατμόσφαιρα ήταν θριαμβευτική, όχι μόνον διότι τελείωσε ένα μεγάλο έργο διεθνούς σημασίας, αλλά και διότι ο ρόλος των Ελλήνων μηχανικών στη σύλληψη του έργου και στην εποπτεία του υπήρξε καθοριστικός. Ο Λοπρέστης, μάλιστα, ζήτησε να γίνει από το ελληνικό κράτος στο διεθνές τεχνικό κοινό ευρεία προβολή του έργου, για το οποίο ήδη Ιταλοί ειδικοί είχαν εκφράσει το θαυμασμό τους.
Η μεταφορά του νερού στην Αττική
Το νερό άρχισε να μεταφέρεται στην Αττική από τη σήραγγα του Μπογιατίου, που ολοκληρώθηκε στις 9 Φεβρουαρίου 1931. Η σήραγγα ακολουθούσε τη «σύντομη διαδρομή» που πρότειναν οι μηχανικοί, και περνούσε κάτω από τη σύμπτυξη του Πεντελικού όρους με την Πάρνηθα. Στις 30 Μαρτίου 1930, τρία χρόνια και επτά μήνες από την έναρξη, τα δύο άκρα της σήραγγας συναντήθηκαν.
Στα εγκαίνια της σήραγγας, με την παρουσία εκπροσώπων της κυβέρνησης, οι εργάτες «διέτρησαν καὶ τὸν τελευταῖον βραχώδη φραγμόν, ὥστε κατέστη δυνατὴ ἡ καθ’ ὅλον τὸ μῆκος τῶν 13,4 χιλιομέτρων διάβασις». Οι καλεσμένοι μεταφέρθηκαν στο σημείο του «τελευταίου εμποδίου» με βαγόνια, πάνω στις σιδηροτροχιές που χρησιμοποιήθηκαν για την εκτέλεση του έργου.
Σύμφωνα με την Ανώνυμο Ελληνική Εταιρεία Υδάτων, «ἡ σήραγξ αὕτη ἴσως ἀποτελεῖ τὸ σπουδαιότερον ἐκ τῶν ὑπό τῆς Ἑταιρείας Ulen κατασκευασθέντων ἔργων», ενώ η Ulen & Co τη χαρακτήρισε ως «τη μεγαλύτερη υδραυλική σήραγγα στην Ευρώπη»…
Για περισσότερες πληροφορίες ακολουθήστε την ΕΥΔΑΠ στα social media: Facebook, Instagram, Twitter, LinkedIn και YouTube και επισκεφτείτε την επίσημη ιστοσελίδα της στο www.eydap.gr.
Πηγή Φωτογραφιών: Ιστορικό Αρχείο ΕΥΔΑΠ
