Το οστομάχιον ή στομάχιον, από τις λέξεις οστούν και μάχη, ήταν το τάγκραμ της αρχαιότητας, με το οποίο ο Αρχιμήδης προσπαθούσε να εμφυσήσει στους μαθητές του τη μαθηματική ικανότητα.
Ο Ιπποκράτης συνιστούσε την κρικηλασία με ξύλινο στεφάνι, τον κρίκο-τροχό -τσέρκι για τη φυσική αποκατάσταση ασθενών.
Σε κερκίδες αρχαίων θεάτρων θεατές που παρακολουθούσαν τους δραματικούς αγώνες στο πλαίσιο των Διονυσίων χάρασσαν επιτραπέζια παιχνίδια, όπως την εννιάρα ή εννιάδα για να περνούν τον χρόνο τους μεταξύ των θεατρικών παραστάσεων.
Η ανάδειξη του αρχαίου παιχνιδιού και της συνέχειας της ανάγκης των ανθρώπων να ψυχαγωγηθούν, να εκφραστούν και να δημιουργήσουν μέσα από αυτό το πολιτισμικό φαινόμενο είναι ο σκοπός του Κέντρου Έρευνας και Κατασκευής Αρχαίου Ελληνικού και Παραδοσιακού Παιχνιδιού SISTRON.
Η έδρα του SISTRON (ΣΕΙΣΤΡΟΝ – η κουδουνίστρα των αρχαίων χρόνων) και το Μόνιμο Μουσείο του είναι στο Λιβαδερό Κοζάνης και στο Ωραιόκαστρο Θεσσαλονίκης, στο Πάρκο Δεινοσαύρων και Μουσείο Μαμούθ, φιλοξενείται έκθεσή του από το 2010. Στη Θεσσαλονίκη λειτουργεί επίσης το εργαστήριο αντιγράφων παιχνιδιών και αντικειμένων από το 2000 π.Χ. έως τη δεκαετία του 1970, που κατασκευάζονται με φυσικά υλικά.
Το Κέντρο δημιουργήθηκε από τον εκλιπόντα εκπαιδευτικό Γιώργο Τσιώνα, ο οποίος ασχολήθηκε για χρόνια με την παράδοση, με την έρευνα για έθιμα της περιοχής της Κοζάνης και της ευρύτερης περιοχής της Μακεδονίας.
«Όταν έβλεπε τα παιδιά στο σχολείο στο διάλειμμα να μην ξέρουν τι να κάνουν, τα παρότρυνε να παίζουν παραδοσιακά παιχνίδια. Σε κάθε διάλειμμα τον αναζητούσαν να παίξουν μαζί του τα παιχνίδια που έπαιζε στις αλάνες του χωριού του. Τα παιχνίδια αυτά τροποποιήθηκαν για να είναι πιο ασφαλή», δήλωσε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η καθηγήτρια Κλασσικής Φιλολογίας και Γερμανικής Λογοτεχνίας Χρυσή Τζήκα, η οποία συνεχίζει μετά τον θάνατο του συζύγου της το έργο του στο Κέντρο Έρευνας και Κατασκευής Αρχαίου Ελληνικού και Παραδοσιακού Παιχνιδιού SISTRON μαζί με τα δυο τους παιδιά.
Από το 2003, όταν ήταν δάσκαλος στη Σταυρούπολη Θεσσαλονίκης, ο Γιώργος Τσιώνας διοργάνωνε σχολικές εκδηλώσεις με θέμα το παραδοσιακό παιχνίδι, οι οποίες στη συνέχεια μεταφέρθηκαν στη Μονή Λαζαριστών σε συνεργασία με τη δημοτική αρχή. Οι εκδηλώσεις συνεχίστηκαν και όταν μετατέθηκε σε σχολείο στην Ανατολική Θεσσαλονίκη.
«Μετά αρχίσαμε να ερευνάμε, λόγω και των σπουδών μου στην Κλασσική Φιλολογία, το αρχαίο παιχνίδι. Θέλαμε επίσης να προωθήσουμε την ιδέα της ανακύκλωσης, της επαναχρησιμοποίησης υλικών για την αναπαραγωγή αρχαίων παιχνιδιών», ανέφερε η Χρυσή Τζήκα, η οποία εξήγησε ότι αποφάσισε να ασχοληθεί ενεργά με τη μελέτη και ανάδειξη του παιχνιδιού, όταν σε εκδήλωση στο Λιβαδερό είδε δύο γυναίκες μεγάλης ηλικίας να διηγούνται συγκινημένες πώς έγιναν φίλες, όταν η μία τραυμάτισε την άλλη, ενώ έπαιζαν τσιλίκι.
Το 2010, ο Γιώργος Τσιώνας και η Χρυσή Τζήκα ίδρυσαν το Διαδραστικό Μουσείο Αρχαίου και Παραδοσιακού Παιχνιδιού στο Ωραιόκαστρο Θεσσαλονίκης, με εκθέματα παιχνίδια-αντικείμενα, την οποία έχουν επισκεφθεί περίπου 20.000 μαθητές, όλων των σχολικών βαθμίδων. Τα έτη 2015, 2016, 2017 και 2019 διοργάνωσαν το Φεστιβάλ Παιχνιδιού στο Λιβαδερό Κοζάνης, με τη συμμετοχή σχολείων της ευρύτερης περιοχής και τη συνεργασία της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης και της Περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας. Παράλληλα συγκροτήθηκε κινητή συλλογή- έκθεση παιχνιδιών, ώστε να υπάρχει δυνατότητα να μεταφερθεί και να παρουσιαστεί τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό.
Το 2019 ίδρυσαν το SISTRON – Κέντρο Έρευνας και Κατασκευής Αρχαίου Ελληνικού και Παραδοσιακού Παιχνιδιού, με βασικό του στόχο την προώθηση και ανάδειξη του αρχαίου ελληνικού και λαϊκού παιχνιδιού ως άυλη πολιτιστική κληρονομιά, και παρουσίασαν την έκθεση «Από τον Όμηρο στις αλάνες της γειτονιάς», στο Εκθεσιακό Κέντρο Δυτικής Μακεδονίας. Τον Οκτώβριο 2019, ο Γιώργος Τσιώνας έφυγε από τη ζωή και η Χρυσή Τζήκα και τα παιδιά τους, Ωριγένης και Κωνσταντίνα Τσιώνα, είναι συνεχιστές του SISTRON.
Το παιχνίδι προετοιμασία για την ενήλικη ζωή
Αναφορές στα παιχνίδια γίνονται σε πάρα πολλά κείμενα της αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, μεταξύ άλλων, σε έργα του Αριστοτέλη, στο Συμπόσιο του Πλάτωνα, σύμφωνα με την κ. Τζήκα.
«Εννοείται ότι τότε δεν έβλεπαν το παιχνίδι ως διέξοδο για να χαλαρώσει το παιδί. Το παιχνίδι ήταν εργαλείο μάθησης, προετοιμασία για την ενήλικη ζωή. Ο Αριστοτέλης έλεγε ότι τα παιδιά χρειάζεται να ασχολούνται με διάφορα παιχνίδια, τα οποία θα τους δώσουν τη δυνατότητα να ανακαλύψουν τις δεξιότητες, έτσι ώστε να καταλήξουν στο επάγγελμα, που θα ακολουθήσουν ως ενήλικες», υπογράμμισε.
Τα παιχνίδια είχαν αρχικά άλλες χρήσεις, εξυπηρετούσαν λατρευτικούς, τελετουργικούς σκοπούς, όπως μαρτυρούν ειδώλια στο σχήμα του γράμματος Ψ που βρέθηκαν στο Φουρνί της Κρήτης σε ναό αφιερωμένο στην Πότνια Θεά, αλλά ήταν επίσης όργανα εκμάθησης και μαγείας.
Σε αρχαιολογικές ανασκαφές, μεταξύ των ευρημάτων σε τάφους παιδιών είναι τα αθύρματα, ομοιώματα ζώων ή αντικειμένων από τις καθημερινές ασχολίες και σείστρες ή κούκλες.
Στην αρχαιότητα υπήρχαν διάφορα εργαστήρια, στα οποία κατασκευάζονταν κούκλες: το Θηβαϊκό, το Βοιωτικό, το Αθηναϊκό, το Κορινθιακό. Οι κωδωνόσχημες κούκλες από τη Βοιωτία ήταν η έμπνευση για τις μασκότ Αθηνά και Φοίβος των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004. Οι πλαγγόνες ή νευρόσπαστα ήταν κούκλες με αρθρωτά κινούμενα άκρα, που συνδέονταν με τον κορμό με νήματα, σύρμα ή κομμάτια δέρματος. Τα λατρευτικά ειδώλικα μετεξελίχθηκαν σε κούκλες με κίνηση, που ήταν αγαπημένα παιχνίδια.
«Ξεκινώντας από τις πηγές και μετά από έρευνα σε αρχαιολογικά ευρήματα, προσπαθήσαμε όσο πιο πιστά γίνεται να αποδώσουμε και το αντικείμενο, αλλά και τη δραστηριότητα παιχνίδι», διευκρίνισε η κ. Τζήκα.
Όλα τα παιχνίδια του SISTRON αποτελούν ανακατασκευές που βασίστηκαν σε μαρτυρίες σε αρχαία κείμενα και σε απεικονίσεις παιχνιδιών σε αρχαιολογικά ευρήματα, φτιάχτηκαν όσο το δυνατόν πιο πιστά προς τα υλικά και τις τεχνικές κάθε περιόδου, από φυσικές πρώτες ύλες που προωθούν την έννοια της ανακύκλωσης, πηλό, ξύλα, κόκαλα, υφάσματα παλιά, πέτρες, κεραμίδια, βότσαλα, ξηρούς καρπούς.
Η ανάγκη για παιχνίδι τότε και τώρα
Το SISTRΟN παρουσιάζει το τρίπτυχο «Έκθεση – Δράση – Εργαστήριο Παιχνιδιών» στο SeaWay festival που διοργανώνεται στην Παραλία Κατερίνης, στο πλαίσιο διεξαγωγής του Πανελλήνιου Πρωταθλήματος Ιστιοπλοΐας OPTMIST U13.
«Στην Κατερίνη παρουσιάζεται η προσπάθειά μας όλα αυτά τα χρόνια να αναδείξουμε τη συνέχεια της ανάγκης του ανθρώπου για το παιχνίδι. Θέλουμε να καταδείξουμε την ανάγκη για έκφραση και ψυχαγωγία, αλλά και την ανάγκη για δημιουργία σχέσεων, συναισθημάτων και ιστορίας», τόνισε η κ. Τζήκα.
Ειδικότερα παρουσιάζεται έκθεση παιχνιδιών που σχετίζονται με τη γέννηση του ανθρώπου, την παιδική του ηλικία, την ενηλικίωση, αλλά και με την παιγνιώδη διάθεση που τον διακρίνει στην ενήλική του ζωή, δίνεται η δυνατότητα συμμετοχής των παιδιών σε παιχνίδι-δράση με αρχαία και παραδοσιακά παιχνίδια [πεντάλιθα, αμάδες, νιανιάς, μπαλί, κεραμιδάκια, συρμάτινα αυτοκινητάκια, φούρκες (ξυλοπόδαροι)], υπό την καθοδήγηση μουσειοπαιδαγωγών και πραγματοποιείται εργαστήρι παιχνιδιών TOYS LAB, όπου οι επισκέπτες δημιουργούν, με ανακυκλώσιμα υλικά, τηλέφωνα, πάνινες κούκλες, στόχους (παιχνίδι δεξιοτεχνίας).
«Η ανάγκη για παιχνίδι τότε και τώρα είναι ίδια», υπογράμμισε η κ. Τζήκα. «Τα παιδιά σήμερα παίζουν για να ανακαλύψουν τον εαυτό τους, να νιώσουν συναισθήματα ικανοποίησης αν νικήσουν, περηφάνιας αν πετύχουν έναν στρατηγικό στόχο, συνεργασίας, όταν παίζουν με τον φίλο τους», ανέφερε και προέτρεψε τους γονείς να αφήσουν στην άκρη το ηλεκτρονικό μέσο και να ασχοληθούν με το παιδί και το παιχνίδι, που τους δημιουργεί έξαψη της φαντασίας, πάθος.
