Του Λευτέρη Χ. Θεοδωρακόπουλου
Μεθυστικά αρώματα από γιασεμιά να κατακλύζουν τις μικρές γειτονιές, νότες από καλοκουρδισμένες λατέρνες να πετούν στον ουρανό, πιτσιρίκια μπουλούκια να κλωτσούν μια σκασμένη μπάλα και άλλα να σκαρφαλώνουν σε δέντρα για να απολαύσουν μια παράσταση Καραγκιόζη. Την ίδια ώρα μανάδες (όταν δεν κυνηγούσαν τα πιτσιρίκια τους), κουτσομπόλευαν στις γειτονιές, έξω από τα σπίτια με τα δωμάτια και το κοινό…μπάνιο, ενώ οι άντρες στα καφενεία ανέλυαν τις πολιτικές εξελίξεις. Σε αυτό το μοτίβο προσθέστε και τους ταβερνιάρηδες που έκαναν μεταξύ τους άτυπο διαγωνισμό για το ποιος έχει το καλύτερο κρασί.
Σε αυτή την Αθήνα μας μεταφέρει ο Αθηναιογράφος Θωμάς Σιταράς ο οποίος μιλά στο zougla.gr και παραθέτει στοιχεία από την πολύχρονη έρευνα του. Εξηγεί πως ζούσαν οι προηγούμενες γενιές στην Αθήνα, ποιες ήταν οι συνήθειες τους και ποιες οι σχέσεις τους μεταξύ τους και όλα αυτά φέρουν παρονομαστή την συνεχή πολιτική αστάθεια.
Κι όμως η ποιότητα και ο πολιτισμός, διαφαινόταν σε αυτούς τους ανθρώπους, όπως και το περίσσευμα καρδιάς.
Αγαπητέ κ. Σιταρά, είστε Αθηναιογράφος και μέσα από την έρευνα σας η Παλιά Αθήνα ζει στα μάτια μας, στο βιβλίο σας «Λατέρνα, φτώχεια και περίσσευμα καρδιάς» περιγράφετε τη ζωή των ανθρώπων του περασμένου αιώνα στην πρωτεύουσα. Πόσο διαφορετική ήταν η ζωή και οι συνθήκες;
«Σίγουρα πολύ πιο διαφορετική. Όλα λειτουργούσαν πολύ πιο αργά, και οι ανθρώπινες αξίες έπαιζαν στο προσκήνιο. Εάν εξαιρέσει κανείς τη νεοπλουτίστικη «αριστοκρατία», που κρεμιόταν από τις εξαλλοσύνες Ευρώπης και Αμερικής, ο υπόλοιπος κόσμος της συνοικίας και της γειτονιάς κρατούσε ζωντανές τις παραδόσεις με μία αξιοθαύμαστη κοινωνική συνοχή.
Ο κόσμος ήταν πιο αγνός;
«Σήμερα η λέξη «αγνός» μας πηγαίνει περισσότερο στο «χαζούλης» και «αγαθός» -το καταφέραμε και αυτό. Τότε λειτουργούσε με την αρχαία έννοια του «καλοκάγαθος». Οι πρόγονοι μας έπεφταν πολύ πιο εύκολα θύματα απατεώνων –ιδιαίτερα τη δεκαετία 1930-1940 από ότι εμείς σήμερα. Ξοδεύουμε την αποδεδειγμένη ευστροφία μας στο να κλέψουμε το Κράτος και όποιον τελικά μπορέσουμε ή βρούμε…»
Πόσο πολύ έχει αλλάξει η Αθήνα και ο τρόπος ζωής των κατοίκων της μέσα σε έναν αιώνα;
«Αν δούμε έστω και νοερά ένα μικρό ντοκιμαντέρ για την καθημερινότητα εκείνης της εποχής –σε αυτό θα βοηθούσε φυσικά κάποιο καλογραμμένο βιβλίο για την Παλιά Αθήνα, και, πιστέψτε με, υπάρχουν πάρα πολλά- θα επικεντρώναμε σε τρεις εικόνες, που μιλάνε από μόνες τους:
Φανταστείτε όλη την Αθήνα με σπίτια και ρυμοτομία Πλάκας, Ψυρρή, Μετς, Αγίου Παύλου και Μεταξουργείου πριν αλλάξει και αυτό..
Φανταστείτε άμαξες και άλογα, τραμ και λεωφορεία, «θηρία» και «κολοσούρτηδες», να κινούνται καρτερικά ανάμεσα σε αμέτρητους πεζούς χωρίς φανάρια και απαγορεύσεις…
Φανταστείτε τέλος γειτονιές όπου όλοι γνωρίζουν όλους και ιδιαίτερα το καλοκαίρι να βρίσκονται εκτός σπιτιού και να συνομιλούν με τους γείτονες, με τα βασιλικά, τα γιασεμιά και τις γαζίες να στέλνουν τα μεθυστικά τους αρώματα…
Ο Καραγκιόζης ήταν σημαντικό κομμάτι στον Πολιτισμό του περασμένου αιώνα. Η εικόνα του θαρρείτε πως έχει σήμερα ξεθωριάσει;
«Χαίρομαι για την ερώτηση αυτή. Ο Καραγκιόζης –το Ανατολικό θέατρο όπως το αποκαλούσαν τότε- ήταν η αυθεντική απεικόνιση του χαρακτήρα του λαού μας. Η πιο τεκμηριωμένη ανάλυση του DNA μας! Το θέατρο του Μόλλα -του πιο σπουδαίου καραγκιοζοπαίχτη εκείνης της εποχής- είχε δύο «σκηνές». Η μία παιζότανε πίσω από το πανί, η άλλη παιζότανε ανάμεσα στους θεατές στην «πλατεία»… Αναρωτιέμαι ποια ήταν η πιο ενδιαφέρουσα… Σήμερα δεν μπορεί να υπάρχει πια Καραγκιόζης, γιατί απλά δεν υπάρχει κοινό γι΄ αυτόν! Τον έφαγε το Hollywood με τους δικούς του ήρωες, που δεν έχουν καμία απολύτως σχέση με τη δική μας κουλτούρα… Φυσικά και κάτι έμεινε από αυτόν. Το να αποκαλέσουμε σήμερα κάποιον «Καραγκιόζη» «παίζει» αραιά και που!
Οι άντρες πήγαιναν στα καφενεία και στις ταβέρνες. Εκεί χτυπούσε η καρδιά της ζωής;
«Που αλλού; Στο καφενείο του Ζαχαράτου, στο Σύνταγμα, ανέβαιναν και κατέβαιναν μεταφορικά και πραγματικά κυβερνήσεις. Όταν μίλαγε ο Ζαχαράτος η Βουλή απέναντι άκουγε! Αυτά το πρωί, γιατί το βραδάκι οι οπαδοί του «Κόμματος των Βαρελοφρόνων» καταφεύγανε στα ταβερνάκια για να ξεδιψάσουνε με την κεχριμπαρένια…».
Οι ταβέρνες είχαν άτυπη κόντρα μεταξύ τους με σκοπό να προσελκύσουν κόσμο;
«Δεν μπορούσαν να αποφύγουν την κόντρα. Όταν άνοιγαν τα βαρέλια οι πρώτοι που θα περνούσαν ήταν τα μέλη της επιτροπής του «κομιτάτου» με επικεφαλής τον παντοδύναμο Πρόεδρό του, που θα δοκίμαζαν το φετινό γιοματάρι και η αξιολόγησή τους κυκλοφορούσε σε όλη την Αθήνα και τον Πειραιά διά τα περαιτέρω. Βέβαια κάθε ταβέρνα είχε και τους πιστούς της, και η σχέση με τον ταβερνιάρη σημαντική. Αλλά δεν έλειπαν και κάποιες αμαρτωλές παρασπονδίες ιδιαίτερα σαν άκουγε κανείς ότι εκεί κάπου στη Κυψέλη έχει ανοίξει σε υπόγειο ένα κοκκινέλι σκέτο νέκταρ…».
Οι εφημερίδες κατέγραφαν τον τρόπο ζωής των ανθρώπων και τις τάσεις τους, έχετε γράψει ένα βιβλίο «Ξεφυλλίζοντας παλιές εφημερίδες» ποια είναι τα κεφάλαια του;
«Ανέκαθεν ο Τύπος κατέγραφε και σχολίαζε την καθημερινότητα και, ιδίως στην Ελλάδα, την πολιτική επικαιρότητα. Επομένως κάθε λαογράφος- ερευνητής θέλει δεν θέλει θα περάσει μέσα από αυτές. Το ευτύχημα εδώ είναι ότι οι λογοτέχνες εκείνου του καιρού έπρεπε, για να ζήσουν, να δουλέψουν και στις εφημερίδες. Έχουμε έτσι κείμενα πολύ υψηλού επιπέδου. Το βιβλίο που αναφέρετε είναι το πρώτο μου στις εκδόσεις ΜΙΝΩΑΣ και ευτύχησε να δει και δεύτερη έκδοση. Κυνηγώντας την τότε καθημερινότητα οδηγώ τον αναγνώστη στα δικαστήρια -ο καλύτερος καθρέφτης μιας κοινωνίας- στα σπίτια και τις γειτονιές, και τέλος στα καφενεία και τις ταβέρνες κλασικά κέντρα κοινωνικής συνάθροισης, μη παραλείποντας εικόνες από τα θέατρα και τα σινεμά!».
Η διαφήμιση σημαίνει άνθηση του εμπορίου, αυτό το παρατηρήσατε στην έρευνα σας όταν άκμαζε το εμπόριο η διαφήμιση είχε και αυτή άλλη κουλτούρα, πιο ποιοτική;
«Και η διαφήμιση περνούσε κυρίως –για μη πω αποκλειστικά- μέσα από τις εφημερίδες. Με τόσους λογοτέχνες και δημοσιογράφους επιπέδου αντιλαμβάνεστε ότι ο λόγος –διάβαζε διαφημιστικό κείμενο- βρισκόταν στα καλύτερα χέρια.
Οι γελοιογραφίες αποτύπωναν το χιούμορ αλλά και τον τρόπο σκέψης των ανθρώπων. Ποιες είναι οι αγαπημένες σας από την έρευνα σας;
«Στην αυστηρή περίοδο της Παλιάς Αθήνας (1834-1940) δεν βλέπουμε στον Ελληνικό τύπο πολλές δικές μας γελοιογραφίες. Οι γελοιογραφίες μας έρχονται από Γαλλία, Αγγλία και Αμερική με κλασικά θέματα όπως συζυγικές απιστίες, κόρτε και τα παρεμφερή. Εξαίρεση στα παραπάνω είναι όπως θα περίμενε κανείς η πολιτική γελοιογραφία. Αντίθετα, από την δεκαετία του 1950 και μετά έχουμε ωραίες γελοιογραφίες από το πενάκι των ιερών τεράτων όπως Χριστοδούλου, Αρχέλαος, Παυλίδης κ.α. Εκεί επικεντρώνεται και το δικό μου ενδιαφέρον».
