Οι ψηφιδωτές μυθολογικές παραστάσεις με επιγραφές και αγάλματα θεοτήτων στη μεγάλη έπαυλη του Αλεξάνδρου στη ρωμαϊκή πόλη του Αμυνταίου και ο ψηφιδωτός διάκοσμος με δελφίνια σε λουτρό στη ρωμαϊκή κώμη της Βεγόρας.
Η ανασκαφική δραστηριότητα της Εφορείας Αρχαιοτήτων Φλώρινας στο λεκανοπέδιο Αμυνταίου, είχε κατά το παρελθόν έτος δίμηνη διάρκεια και σωστικό χαρακτήρα, και εστιάστηκε κυρίως σε γνωστές θέσεις των ιστορικών χρόνων, όπως το Φαράγγι, τη Βεγόρα, τον Αετό και το Αμύνταιο.
Ο αρχαιολογικός χώρος της Βεγόρας στη θέση «Τσαΐρια της Εκκλησίας» με τη σωστική ανασκαφή σε εξέλιξη.
Η ανασκαφή στη Βεγόρα αποκάλυψε, στην περιφέρεια μιας κώμης ρωμαϊκών χρόνων, ένα τετράγωνο κτίσμα με περίστυλη αυλή και ένα καλοκτισμένο λουτρό με ψηφιδωτά δάπεδα διακοσμημένα με γεωμετρικά σχέδια και δελφίνια.
Η απρόσμενη όμως ανακάλυψη προήλθε από το Αμύνταιο και αφορούσε σε μια ασυνήθιστα μεγάλη ιδιωτική έπαυλη έκτασης πέντε και πλέον στρεμμάτων.
Ο αρχαιολογικός χώρος της ρωμαϊκής πόλης του Αμυνταίου. Η ανατολική και βόρεια πτέρυγα της Έπαυλης του Αλεξάνδρου (3ος αι. μ.Χ.)
Η αστική έπαυλη του Αλεξάνδρου, έτσι όπως αναγνωρίστηκε, εντασσόταν στη δυτική περίμετρο μιας ακμάζουσας ρωμαϊκής πόλης 250 στρεμμάτων κοντά στην Εγνατία Οδό.
Τρισδιάστατη αποκατάσταση των χώρων της μεγαλειώδους Έπαυλης του Αλεξάνδρου. Αριστερά κάτω αποδίδεται η προγενέστερη λουτρική εγκατάσταση.
Στο κτηριακό συγκρότημα, που η αρχική φάση κατασκευής του χρονολογείται στο τέλος του β΄ αι. μ.Χ., συμπεριλαμβάνονταν λουτρά, μικρά και μεγάλα δωμάτια, διάδρομοι ή στοές και εσωτερικές αυλές. Οι τοίχοι και τα δάπεδα ήταν κατασκευασμένα με επιμέλεια, ενώ τα πολυτελή δωμάτια στρώνονταν με λευκό κονίαμα και επενδύονταν με πολύχρωμα μάρμαρα ή κοσμούνταν με αγάλματα και με εξαιρετικής ποιότητας ψηφιδωτά δάπεδα.
Η ψηφιδωτή διακόσμηση του δαπέδου της κόγχης της «Αίθουσας του κισσού».
Η ψηφιδωτή διακόσμηση κάλυπτε συνολική επιφάνεια 360 τ.μ. και βρέθηκε σε 11 από τους 96 χώρους.
Στην αίθουσα της Ευρώπης, ή οποία ανήκει στις καλύτερα σωζόμενες από αυτές, εικονίζονται μυθολογικά θέματα όπως: η Αρπαγή της Ευρώπης, ο Απόλλωνας σε γρύπα, ο Πάνας με Νύμφη, η Αρπαγή της Διώνης (;) και άλλες συνθέσεις σε διάχωρα, που δεν σώζονται ή δεν έχουν συντηρηθεί ακόμη. Όλες οι σκηνές συνοδεύονταν από το όνομα της κύριας μορφής. Ωστόσο, είναι ευανάγνωστα μόνο τα ονόματα ΕΥΡΩΠΗ, ΑΠΟΛΛΩΝ και ΦΑΙΔΡΑ.
Μία από τις ζώνες παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον επειδή στην τετράστιχη επιγραφή της δηλώνονται οι ιδιοκτήτες της έπαυλης (Αλέξανδρος και Μεμμία).
Η αίθουσα του θηριομάχου ονομάστηκε έτσι από την κεντρική παράσταση, που απεικονίζει μια ανδρική μορφή (bestiaries) με μαχαίρι να δέχεται την επίθεση ενός λιονταριού. Γύρω από αυτήν υπήρχαν τετράγωνα επαναλαμβανόμενα απλά ή σύνθετα γεωμετρικά σχέδια.
Η προσωποποίηση του Καλοκαιριού (μέρος από την συμμετρική απεικόνιση των Τεσσάρων Εποχών) από την «Αίθουσα των Νηρηίδων».
Σκηνή ψαρέματος από τον διάχωρο της κεντρικής διακόσμησης της «Αίθουσας των Νηρηίδων».
Στη μεγαλύτερη αίθουσα απ’ όλες, την «αίθουσα των Νηρηίδων», εμβαδού 90 τ.μ., συναντάται η πλέον εντυπωσιακή και σύνθετη ψηφιδωτή διακόσμηση, η οποία αναπτύσσεται σε ενότητες γύρω από την κεντρική ελλειψοειδή δεξαμενή του χώρου. Στο θεματολόγιο των παραστάσεων περιλαμβάνονται Νηρηίδες πάνω σε ιππόκαμπους, έρωτες πάνω σε δελφίνια, σκηνή ψαρέματος, ψάρια και πουλιά και η προσωποποίηση των τεσσάρων Εποχών. Συμμετρικά προς τη δεξαμενή υπάρχουν σε δυο τετράγωνα διάχωρα, επίσης επιγραφές, που αναγράφουν τους μεταγενέστερους ιδιοκτήτες ή τους ψηφιδογράφους κάποιων από τις πολυτελείς αίθουσες.
Νηρηίδα πάνω σε ιππόκαμπο από το ανατολικό τοξωτό διάχωρο της «Αίθουσας των Νηρηίδων».
Οι ξεχωριστοί χώροι, όπου περνούσαν τον χρόνο τους οι ένοικοι της έπαυλης μαζί με τους καλεσμένους τους, ήταν διακοσμημένοι και με αγάλματα θεοτήτων, όπως τεκμηριώνεται από τα πρόσφατα ευρήματα των ανασκαφών. Οι μορφές, αν και δεν σώζονται ακέραιες αποδίδουν τον Ερμή Κερδώο και ίσως την Αθηνά και τον Ποσειδώνα. Η παρουσία του τελευταίου μπορεί να αιτιολογηθεί από ιδιότητά του ως θεού του υδάτινου στοιχείου (των πηγών, των ποταμών και των λιμνών της περιοχής). Ήταν εξαιρετικής τέχνης ρωμαϊκά αντίγραφα ελληνιστικών ή κλασικών πρωτοτύπων και προέρχονταν από αττικά εργαστήρια. Η ανεύρεση επίσης τμήματος μαρμάρινης αφιερωματικής στήλης, η οποία σώζει ανάγλυφο αετό, επιβεβαιώνει τη λατρεία στους χώρους της έπαυλης του Δία Ύψιστου.
Χρυσό ενώτιο με γυμνό έρωτα προσαρτημένο σε στέλεχος με λεπτά περιδινούμενα ελάσματα. Βρέθηκε στο Φαράγγι (αρχαία πόλη Βοκερία 😉 και χρονολογείται στο τέλος του 3ου αι. π.Χ.
Διακοσμητικό περιμετρικό διάχωρο από την «Αίθουσα των Νηρηίδων» με πέρδικα.
Εκτός από τα ψηφιδωτά δάπεδα και τα αγάλματα θεοτήτων, από τον χώρο του συγκροτήματος συνελέγησαν πλούσια κινητά ευρήματα όπως, θραύσματα από πήλινα ή χάλκινα ειδώλια, χάλκινα ελάσματα, οστέινες περόνες, θραύσματα από γυάλινα μυροδοχεία, κεραμική και πολυάριθμα ασημένια και χάλκινα νομίσματα.
Ανατολικό τοξωτό διάχωρο της «Αίθουσας των Νηρηίδων». Απόσπασμα της μορφής της Νηρηίδας.
Το επιβλητικό μέγεθος του συγκροτήματος, αλλά και η επιλογή του θεματολογίου του γλυπτικού και ψηφιδωτού διακόσμου του, δηλώνουν ότι οι ιδιοκτήτες της έπαυλης, ανάμεσα τους και ο Αλέξανδρος, που έζησε στα μέσα περίπου του 3ου μ.Χ., ήταν πλούσιοι πιθανόν εκλατινισμένοι έλληνες, με εξέχουσα θέση στην τοπική κοινωνία και ενδεχομένως και στη ρωμαϊκή διοίκηση.
Η επιλογή της σκηνής της θηριομαχίας, αν και αποτελεί εικονιστική κοινοτυπία της εποχής, μπορεί να σχετίζεται με το αξίωμα τους και να απηχεί ένα πραγματικό γεγονός, ως μέρος μιας επιχορηγούμενης ενότητας θεαμάτων προς τιμή του αυτοκράτορα ή προς τέρψιν και εύνοια των κατοίκων της ρωμαϊκής πόλης του Αμυνταίου.
Μαρμάρινο άγαλμα της Αθηνάς(;) από την Έπαυλη του Αλεξάνδρου (3ος αι. μ.Χ.)
Μαρμάρινη κεφαλή Ποσειδώνα (;) από την Έπαυλη του Αλεξάνδρου (3ος αι. μ.Χ.)
Τα πρόσφατα πλούσια ευρήματα και τα αποτελέσματα της ανασκαφικής προσπάθειας των τελευταίων χρόνων, έρχονται να προστεθούν στο πολύ σπουδαίο έργο των προηγούμενων συναδέλφων στο Λεκανοπέδιο Αμυνταίου. Η σύνθεση του συνόλου αυτών των στοιχείων θα εμπλουτίζει σε σημαντικό βαθμό την έρευνα και θα αλλάξει ουσιαστικά την εικόνα μας για την ιστορική και αρχαιολογική τοπογραφία των ιστορικών χρόνων στην περιοχή της βόρειας Εορδαίας.
Δρ. Πανίκος Χρυσοστόμου
Αρχαιολόγος με βαθμό Α΄, Προϊστάμενος Τμήματος Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και Μουσείων.
Εφορεία Αρχαιοτήτων Φλώρινας
