Επιμέλεια: Γιάννα Μυράτ
Το κέντρο των Σκοπίων, η πρωτεύουσα της Βόρειας Μακεδονίας, μια βαλκανική χώρα που γεννήθηκε μόλις πριν από 33 χρόνια ως ανεξάρτητο κράτος, είναι γεμάτο ιστορία.
Ένα άγαλμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου δεσπόζει πάνω από την κεντρική πλατεία. Ένα του πατέρα του, του Φίλιππου Β’ της Μακεδονίας, υψώνεται πάνω από μια κοντινή πλατεία στην κορυφή ενός μεγάλου βάθρου. Η πόλη είναι επίσης γεμάτη αφιερώματα σε μπρούτζο, πέτρα και γύψο σε γενιές άλλων ηρώων από αυτό που η χώρα θεωρεί ως την ένδοξη και πολύ μεγάλη ιστορία της.
Το πρόβλημα, ωστόσο, είναι ότι το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας που εμφανίζεται διεκδικείται από άλλες χώρες. Η σημερινή Βόρεια Μακεδονία, που γεννήθηκε από τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας τη δεκαετία του 1990, δεν έχει καμία πραγματική σχέση με τον Μέγα Αλέξανδρο, ο οποίος έζησε πριν από 2.000 χρόνια στη γειτονική σημερινή Ελλάδα, και πολλές από τις άλλες ιστορικές προσωπικότητες που τιμήθηκαν με αγάλματα είναι Βούλγαροι.
Η Σλαβίκα Μπαμπάμοβα, διευθύντρια του εθνικού αρχαιολογικού μουσείου, πέρασε την καριέρα της ανακαλύπτοντας και εκθέτοντας αρχαία αντικείμενα και δεν έχει κανένα πρόβλημα να επικεντρωθεί στο παρελθόν. Ωστόσο, είπε ότι ήταν αναστατωμένη από την πληθώρα των αγαλμάτων, που έστησε η χώρα της σε μια προσπάθεια να οικοδομήσει ένα κράτος και μια εθνική ταυτότητα.
«Έχουμε μια τόσο πλούσια δική μας ιστορία — και τόσα πολλά πράγματα να πούμε. Αλλά δεν βλέπω καμία ανάγκη να πιέσω όλο αυτό το υπερβολικό μάρκετινγκ», είπε, δείχνοντας χειρονομίες προς το άγαλμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου κατά τη διάρκεια μιας συνέντευξης.
Πιο σημαντικά για τη Βόρεια Μακεδονία και αναμφισβήτητα μέρος της ιστορίας της, πρόσθεσε, είναι η χρυσή νεκρική μάσκα και άλλα εκπληκτικά αντικείμενα που προϋπήρχαν του Αλέξανδρου και βρέθηκαν σε μια αρχαία νεκρόπολη κοντά στο χωριό Trebenishte στη Βόρεια Μακεδονία.
Η οικοδόμηση ταυτότητας της Βόρειας Μακεδονίας έχει εξοργίσει εδώ και καιρό την Ελλάδα, η οποία ισχυρίζεται ότι η αρχαία Μακεδονία είναι μέρος της δικής της κληρονομιάς και έχει μια περιοχή που φέρει το όνομά της. Θυμωμένη είναι επίσης η Βουλγαρία, ένας άλλος γείτονας που είναι πολύ κτητικός με ορισμένα από τα ιστορικά πρόσωπα, ιδιαίτερα έναν Βούλγαρο ηγεμόνα του 10ου αιώνα, του οποίου τα αγάλματα συνωστίζονται τώρα στο κέντρο των Σκοπίων.
Οι καβγάδες για το ποιος κατέχει το παρελθόν όχι μόνο έχουν αναστατώσει τους μελετητές, αλλά είχαν και σοβαρές συνέπειες, εμποδίζοντας την είσοδο της Βόρειας Μακεδονίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Έχουν επίσης θολώσει ένα φιλόδοξο έργο οικοδόμησης εθνών που βασίζεται στην ιστορία που άλλοι επιμένουν ότι τους ανήκει — ιδιαίτερα ο Μέγας Αλέξανδρος.
Ένας κατακτητής ήρωας του οποίου η αυτοκρατορία εκτεινόταν από τα Βαλκάνια μέχρι την Ινδία τον τέταρτο αιώνα π.Χ., ο Αλέξανδρος γεννήθηκε σε μια πόλη τώρα στην Ελλάδα. Δεν έζησε στο έδαφος της σημερινής Βόρειας Μακεδονίας, συμφωνούν γενικά οι ιστορικοί, ούτε μιλούσε τη σλαβική γλώσσα της. Οι Σλάβοι έφτασαν στην περιοχή εκατοντάδες χρόνια αργότερα.
Ωστόσο, μέρος της επικράτειας της Βόρειας Μακεδονίας ήταν στην πραγματικότητα μέρος του αρχαίου Βασιλείου της Μακεδονίας και είναι διάσπαρτο με αρχαιολογικούς χώρους που περιέχουν αντικείμενα από εκείνη την εποχή.
Το πρόβλημα, είπε η κ. Μπαμπάμοβα, διευθύντρια του μουσείου, δεν είναι ότι η Βόρεια Μακεδονία δεν έχει καμία σχέση με την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, αλλά ότι έχει υπερεκτιμήσει τους ισχυρισμούς της. Αυτό, πρόσθεσε, ξεκίνησε μετά τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας καθώς οι εθνικιστές άρχισαν να αναζητούν τρόπους να ενισχύσουν το εύθραυστο νέο τους κράτος.
«Στα τέλη της δεκαετίας του 1990, υπήρχε ένα είδος υστερίας», είπε.
Η Ελλάδα, έξαλλη όταν ο γείτονάς της κήρυξε την ανεξαρτησία της το 1991 χρησιμοποιώντας το όνομα Μακεδονία, ορκίστηκε να εμποδίσει την είσοδό της στο ΝΑΤΟ και την Ευρωπαϊκή Ένωση.
Ως μέρος μιας συμφωνίας με την Ελλάδα το 2018, συμφώνησε να αυτοαποκαλείται Βόρεια Μακεδονία, ένα όνομα που η ελληνική κυβέρνηση αποδέχτηκε ως αρκετά μακριά από το αρχαίο Βασίλειο της Μακεδονίας και τον Μέγα Αλέξανδρο.
Μόλις ηρέμησαν τα πνεύματα με την Ελλάδα, η Βουλγαρία εξέφρασε τα δικά της ιστορικά παράπονα, με τους εθνικιστές εκεί να επιμένουν ότι η Μακεδονία ήταν ένα τεχνητό έθνος που μολύνθηκε από κομμουνιστές αντιναζί παρτιζάνους, οι οποίοι ανακήρυξαν κράτος το 1944 και μιλούσαν μια βουλγαρική διάλεκτο. Η Βουλγαρία, σύμμαχος της ναζιστικής Γερμανίας κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, έριξε οδοφράγματα στον δρόμο της ένταξης στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
«Έχουμε το ίδιο πρόβλημα με τη Βουλγαρία που έχει η Ουκρανία με τη Ρωσία. Λένε: «Δεν υπάρχετε», είπε ο Νίκολα Μίνοφ, καθηγητής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Άγιοι Κύριλλος και Μεθόδιος στα Σκόπια.
Η Ουκρανία αγωνίστηκε να διεκδικήσει μια ξεχωριστή ταυτότητα ενάντια μόνο στη Ρωσική Αυτοκρατορία. Αλλά η χώρα που τώρα ονομάζεται Βόρεια Μακεδονία είχε να αντιμετωπίσει τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, της οποίας ήταν μέρος για πέντε αιώνες, την Οθωμανική Αυτοκρατορία, η οποία κυβερνούσε αυτά τα μέρη μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, και την διαλείπουσα κυριαρχία από άλλες εξωτερικές δυνάμεις, συμπεριλαμβανομένων των Σέρβων και Βούλγαρων.
Αναζητώντας μια ιστορική άγκυρα για να εξασφαλίσει μια νέα χώρα της οποίας η μοναδική εμπειρία ως ανεξάρτητο κράτος διήρκεσε μόλις 10 ημέρες το 1903, η κεντρική κυβέρνηση πριν από μια δεκαετία διοχέτευσε εκατοντάδες εκατομμύρια ευρώ σε ένα τεράστιο έργο ανάπλασης για τα Σκόπια.
Γέμισε το κέντρο της πόλης με αγάλματα και μετέτρεψε τα μονότονα κυβερνητικά και εμπορικά κτίρια σε παλάτια με κιονοστοιχίες που μοιάζουν με κιτς σκηνικό του Χόλιγουντ για μια ταινία για την αρχαιότητα.
Η ανήσυχη αλβανική μειονότητα της χώρας βυθίστηκε επίσης στην ιστορία καθώς διεκδίκησε τη δική της ξεχωριστή ταυτότητα, στήνοντας ένα μεγάλο άγαλμα προς τιμήν του Σκεντέρμπεη, ενός Αλβανού στρατιωτικού διοικητή που, τον 15ο αιώνα, ηγήθηκε μιας εξέγερσης κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
«Μου λείπουν τα παλιά Σκόπια», είπε η κ. Μπαμπάμοφ, η διευθύντρια του μουσείου, με νοσταλγία για το πώς έμοιαζε η πόλη της πριν από την εισβολή των αγαλμάτων και των κιόνων ελληνικού τύπου. «Έχουν χάσει την ψυχή τους».
Οι κολώνες είναι ως επί το πλείστον κοίλες και μερικές από τις αρχαίες προσόψεις του ersatz έχουν ήδη αρχίσει να καταρρέουν. Ο πρωθυπουργός που διέταξε τη μεταμόρφωση, Νίκολα Γκρουέφσκι, διέφυγε στην Ουγγαρία το 2018 για να γλιτώσει την καταδίκη για διαφθορά.
Ωστόσο, το εθνικιστικό κόμμα του έχει επιστρέψει στην εξουσία μετά τη νίκη των προεδρικών και κοινοβουλευτικών εκλογών στις 8 Μαΐου.
Η σημερινή ηγεσία της φαίνεται να έχει καλμάρει με τον Μέγα Αλέξανδρο, αλλά δεν βλέπει κανένα λόγο να αφαιρέσει το δικό του ή τα άλλα αγάλματα. «Αυτό δεν είναι μια ψεύτικη ιστορία που μόλις φτιάξαμε», επέμεινε ο αναπληρωτής αρχηγός του κόμματος, Τίμκο Μουτσούνσκι. «Υπάρχουν ιστορικοί που λένε ότι έχουμε πραγματικές σχέσεις» με την αρχαία Μακεδονία.
Αποφασισμένη να διατηρήσει αυτή τη σύνδεση, η νέα κυβέρνηση εξόργισε την Ελλάδα δηλώνοντας ότι θέλει να αφαιρέσει τον «βορρά» από το όνομα της χώρας. Σε μια τελετή ορκωμοσίας τον Μάιο, ο νεοεκλεγείς πρόεδρος την χαρακτήρισε απλώς Μακεδονία, προκαλώντας την αποχώρηση του Έλληνα πρέσβη.
Ο κ. Μουτσούνσκι, αντιπρόεδρος του νέου κυβερνώντος κόμματος, είπε ότι η συμφωνία του 2018 με την Ελλάδα να παραδίδει την Μακεδονία ως το όνομα της χώρας θα τιμηθεί ως «πολιτική και νομική πραγματικότητα», αλλά πρόσθεσε: «Μας αρέσει; Όχι!»
Ο Ντάλιμπορ Ζοβανόφσκι, ένας εξέχων ιστορικός των Σκοπίων, είπε ότι δεν του άρεσε ούτε το όνομα «Βόρεια Μακεδονία», αλλά το θεωρούσε ως το ατυχές τίμημα που έπρεπε να πληρωθεί για την είσοδο στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
«Όλοι πάντα πιστεύουν ότι η ιστορία ανήκει μόνο σε αυτούς, ότι δεν υπάρχει κοινή ιστορία», είπε. «Αλλά σε αυτό το μέρος του κόσμου, όλα είναι ρευστά. Όλα είναι μπερδεμένα».
Μερικοί κάτοικοι των Σκοπίων λένε ότι δεν τους αρέσει η ακαταστασία τόσων πολλών αγαλμάτων, αλλά πολλοί είναι περήφανοι για αυτό που θεωρούν ως φόρο τιμής σε μια περήφανη, μακρά ιστορία. «Οι Έλληνες τον διεκδικούν», ανέφερε κάτοικος περνώντας από τον Μέγα Αλέξανδρο. «Αλλά ήταν ο Αλέξανδρος της Μακεδονίας, όχι ο Αλέξανδρος της Ελλάδας».
Η Bisera Kostadinov-Stojchevska, πρώην υπουργός Πολιτισμού, είπε ότι είχε σχεδιάσει να καθαρίσει την πόλη από τουλάχιστον μερικά από τα αγάλματα μεταφέροντάς τα σε ένα πάρκο έξω από την πόλη. Όμως τα παράτησε αφού το προσωπικό της, στο οποίο δόθηκε εντολή να ψάξει για παραβιάσεις του νόμου περί ζώνης, διαπίστωσε ότι «δυστυχώς, όλα ήταν νόμιμα».
Είπε ότι ήταν ιδιαίτερα πρόθυμη να απαλλαγεί από μια μεγάλη απόδοση του Τσάρου Σαμουήλ, ενός Βούλγαρου βασιλιά του 10ου αιώνα. Το άγαλμα, που βλέπει προς τον Αλέξανδρο, δεν είναι μόνο άσχημο και εμποδίζει τη θέα, είπε, αλλά και «ενοχλεί πραγματικά τους Βούλγαρους».
Δεν είναι και μεγάλη θαυμάστρια του Μεγάλου Αλεξάνδρου. «Δεν νιώθω καθόλου συνδεδεμένη μαζί του. Ούτε γλωσσικά, ούτε πολιτισμικά, ούτε συναισθηματικά».
Με πληροφορίες από New York Times
