Φέτος, οι «Ματιές στα Βαλκάνια», το πρόγραμμα που επιμελείται ο Δημήτρης Κερκινός, στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, παρουσιάζουν τις σημαντικότερες βαλκανικές ταινίες της χρονιάς, ενώ διοργανώνουν ένα ξεχωριστό αφιέρωμα στον Σέρβο κινηματογραφιστή Ζέλιμιρ Ζίλνικ, μια φωνή πρωτοπορίας, συνώνυμη του πολιτικού και πολιτισμικού ακτιβισμού, με ταινίες που δεν έχουν προβληθεί ποτέ στην Ελλάδα. Ο ίδιος θα δώσει το παρών στο Φεστιβάλ για να παρουσιάσει τις ταινίες του στο κοινό.
Αφιέρωμα στον Ζίλνικ
Το σινεμά του Ζέλιμιρ Ζίλνικ εξερευνά την ανθρώπινη κατάσταση, με ταινίες που εστιάζουν στο απόκληρο στοιχείο, στις πιο ευαίσθητες ομάδες, σε όσους δεν έχουν φωνή ή τους την στερούν βίαια. Ανήκει στους πρωτοπόρους του δραματοποιημένου ντοκιμαντέρ, με επιρροές που εκτείνονται από τους Ζαν Ρους και Κρις Μαρκέρ, μέχρι τον Γκλάουμπερ Ρόσα και τον Βιτόριο ντε Σίκα. Στο φεστιβάλ, οι θεατές θα έχουν μια σπάνια ευκαιρία να γνωρίσουν το έργο ενός τολμηρού δημιουργού που δε δίστασε ποτέ να πάει ενάντια στο κατεστημένο, όποιο πρόσωπο κι αν είχε. Το αφιέρωμα περιλαμβάνει έξι μεγάλου μήκους και επτά μικρού μήκους ταινίες που παρουσιάζουν τις πιο χαρακτηριστικές στιγμές στην πορεία του σκηνοθέτη.
Γεννημένος το 1942, σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης στη Νις της Σερβίας, ο Ζίλνικ στράφηκε πολύ νωρίς στον κινηματογράφο και σε νεαρή ηλικία συνεργάστηκε με τον Ντούσαν Μακαβέγιεφ στην ταινία Love Affair or the Case of the Missing Switchboard Operator. Το 1969 απέσπασε τη Χρυσή Άρκτο στο Φεστιβάλ Βερολίνου για το ντεμπούτο του «Πρώιμα έργα», ταινία ορόσημο του Γιουγκοσλάβικου Μαύρου Κύματος, εμπνευσμένη από τα γραπτά του Καρλ Μαρξ. Παραδόξως, το βραβείο δεν του έφερε καταξίωση, αντίθετα, δημιούργησε τέτοια διαμάχη που οδήγησε στην αποπομπή των ανεξάρτητων ταινιών της περιόδου από το καθεστώς, ενώ ο ίδιος κατέφυγε στη Γερμανία. Επέστρεψε στην Γιουγκοσλαβία στα τέλη του ’70, ακολουθώντας με τον φακό του τις δραματικές πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές, εστιάζοντας όλο και περισσότερο στις εμπειρίες των προσφύγων και των μεταναστών στην Ευρώπη. Η ταινία του «Έτσι δενότανε το ατσάλι» (1988), με οδηγό έναν μεταλλουργό που ονειρεύεται μια καλύτερη ζωή, αποτελεί ένα εξαιρετικό δείγμα καυστικής κωμωδίας και ταυτόχρονα ένα αιχμηρό σχόλιο πάνω στην κατάρρευση του σοσιαλισμού. Το 1995 υπογράφει το «Πισινός από μάρμαρο» (βραβείο Teddy στο Φεστιβάλ Βερολίνου), μια κριτική πάνω στην προπαγάνδα του πολέμου και τα πατριαρχικά χαρακτηριστικά του συστήματος, η οποία μιλά ανοιχτά για θέματα σεξουαλικής ταυτότητας σε μια φοβισμένη και συντηρητική κοινωνία. Στο δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ «Ευρώπη φρούριο» (2000), ασκεί έντονη κριτική στη μεταναστευτική πολιτική της Ευρώπης, ενώ με την τριλογία του με ήρωα τον Κένεντι, γινόμαστε μάρτυρες των επιδράσεων της πολιτικής αυτής απέναντι στους Ρομά. Το σινεμά του Ζίλνικ, διαθέτει έναν ωμό ρεαλισμό και την ίδια στιγμή τη θαρραλέα ματιά ενός auteur που μετουσιώνει το κινηματογραφικό του έργο, σε δράση, διαμαρτυρία, αγώνα, συναίσθημα.
Βαλκανικές ταινίες
Οικογένεια, βία, απώλεια, νεότητα, τραύματα του παρελθόντος και κοινωνίες που κρέμονται από μια λεπτή αβέβαιη κλωστή βρίσκονται αυτή τη χρονιά στο μικροσκόπιο των βαλκάνιων δημιουργών. Θεματικά και αισθητικά πλούσιο, το βαλκανικό σινεμά τροφοδοτεί φέτος έναν διάλογο που εκτείνεται από το άτομο για να φτάσει στο σύνολο. Και αντίστροφα. Πώς το άτομο ενσωματώνεται στο σύνολο; Πώς μια κοινωνία είναι δεκτική στην ατομικότητα; Ή τη διαφορετικότητα; Και πώς σβήνει η ελπίδα μπροστά στην κοινωνική και την οικονομική κατάρρευση; Σκηνοθέτες νέοι και καταξιωμένοι υπογράφουν φέτος τις ταινίες του βαλκανικού προγράμματος, ανάμεσά τους και οι πολυβραβευμένοι Νουρί Μπιλγκέ Τζεϊλάν, Κορνέλιου Πορουμπόιου και Κουτλούγ Αταμάν.
Με τη βραβευμένη με Χρυσό Φοίνικα ταινία του «Χειμερία νάρκη», ο Τούρκος Νουρί Μπιλγκέ Τζεϊλάν, επιχειρεί μια τσεχοφική προσέγγιση σ’ έναν προβληματικό γάμο, αντλώντας έμπνευση από τις «Τρεις Αδερφές». Μια πολυεπίπεδη μελέτη στην οποία ο Τζεϊλάν αναμοχλεύει φιλοσοφικά και ηθικά ζητήματα και διερευνά σε βάθος την σύγχρονη τουρκική κοινωνία. Ο συμπατριώτης του Κουτλούγκ Αταμάν στην ταινία «Ο αμνός», με λεπτή αίσθηση του χιούμορ και ευαισθησία απεικονίζει τη ζωή σε μια από τις φτωχότερες περιοχές της Τουρκίας. Η τουρκική παράδοση έρχεται στο προσκήνιο, μέσα από το τελετουργικό μιας περιτομής, με ήρωες ένα μικρό αγόρι και την οικογένειά του. Σε διαφορετικό ύφος και μήκος κύματος, ο Ρουμάνος Κορνέλιου Πορουμπόιου, στο φιλμ «Το δεύτερο παιχνίδι», καταθέτει μια ανάλαφρη ποδοσφαιρόφιλη ταινία δίχως μοντάζ ή εναλλαγές στη σκηνοθεσία. Με φόντο το 1988 ο σκηνοθέτης παρακολουθεί έναν αγώνα ποδοσφαίρου με τον διαιτητή πατέρα του, σχολιάζοντας τον αγώνα και σε δεύτερο επίπεδο την πολιτική και κοινωνική διαφθορά στη χώρα.
Η σερβική ταινία «Βάρβαροι» (ειδική μνεία στο Φεστιβάλ του Κάρλοβι Βάρι) του Ιβάν Ίκιτς, ένα δράμα ενηλικίωσης με φόντο τα γεγονότα της ανακήρυξης της ανεξαρτησίας του Κοσόβου, διεισδύει στα σπλάχνα της νέας γενιάς, η οποία δίχως όνειρα και αξίες, χειραγωγείται από την εξουσία σε ένα φαύλο κύκλο ανηθικότητας. Η νεότητα πρωταγωνιστεί και στην ταινία «Ίαση – Η ζωή μιας άλλης», της ελβετής σκηνοθέτιδας, με ρίζες από την Κροατία, Αντρέα Στάκα. Θρίλερ, εμπνευσμένο από πραγματική ιστορία, το φιλμ αφηγείται μια ιστορία απώλειας, βίας και φαντασμάτων. Ένα ψυχολογικό παιχνίδι, με επιρροές από το σινεμά του Ρομάν Πολάνσκι, που διαδραματίζεται το 1993 στο Ντουμπρόβνικ, μια πόλη που προσπαθεί να συνέλθει από τα τραύματα του πολέμου.
Η ταινία «Τρία παράθυρα και ένας απαγχονισμός» του κοσοβάρου σκηνοθέτη Ίσα Τσόσια, θίγει ένα θέμα ταμπού, τον βιασμό των γυναικών στη διάρκεια του πολέμου και την ανάλγητη στάση της ανδροκρατούμενης κοινωνίας απέναντι στο έγκλημα. «Περίπου 20.000 γυναίκες βιάστηκαν και μόνο μία μίλησε ανοιχτά γι’ αυτό τα τελευταία 14 χρόνια», σημειώνει ο σκηνοθέτης, προσθέτοντας πως «εδώ, ο βιασμός αντιμετωπίζεται ακόμη σαν ντροπή για τη γυναίκα». Το φιλμ του, σκληρό και ειλικρινές, αντιμετωπίζει το θέμα μέσα από το πρίσμα μιας κοινωνίας σε άρνηση.
Η κροατική ταινία «Ο θεριστής» του Ζβόνιμιρ Γιούριτς (που προβάλλεται σε ευρωπαϊκή πρεμιέρα) αποκαλύπτει μέσα από τρεις ιστορίες, τις διαφορετικές πλευρές του χαρακτήρα του Ίβο. Όλες μαζί αντανακλούν τα τραύματα της χώρας απ’ τον πόλεμο και στρέφουν το φακό σε μια κοινωνία εσωστρεφή και παγιδευμένη. Από την Κροατία και το φιλμ «Αυτοί είναι οι κανόνες» του Όγκνιεν Σβίλιτσιτς. Από διαφορετική σκοπιά ο σκηνοθέτης επιλέγει επίσης να σχολιάσει το απάνθρωπο σύστημα, με ήρωες δυο ανθρώπους της διπλανής πόρτας, δυο νομοταγείς πολίτες που στέκονται μετέωροι και απελπισμένοι απέναντι σε ένα τραγικό γεγονός. Ο πρωταγωνιστής της απέσπασε βραβείο Ά ανδρικού ρόλου στο τμήμα Ορίζοντες του Φεστιβάλ Βενετίας. Το «Βικτόρια» της Μάγια Βίτκοβα, πρώτη βουλγάρικη ταινία που επιλέχθηκε στο διαγωνιστικό του Sundance World Cinema, αναδεικνύει τις δραματικές αλλαγές στη χώρα μέσα από τον μικρόκοσμο μιας δυσλειτουργικής οικογένειας. Η σκηνοθέτιδα παίζει με την έννοια της μητρότητας και της μητέρας – πατρίδας, σε ένα δράμα με στοιχεία σουρεαλισμού και σάτιρας.
Το τουρκικό «Σίβας» του Κάαν Μυζντετζί (ειδικό βραβείο επιτροπής στο Φεστιβάλ Βενετίας), με ντοκιμαντερίστικη αισθητική και ερασιτέχνες ηθοποιούς, φέρνει την ευαίσθητη παιδική ψυχοσύνθεση αντιμέτωπη με τους ενήλικους κανόνες. Η βίαιη πρακτική των κυνομαχιών που καθορίζει τον ανδρικό πληθυσμό της περιοχής, εισβάλλει στη ζωή ενός μικρού αγοριού, ενώ πίσω από αυτή αναδεικνύεται με απλότητα και δύναμη η ακόμη πιο σκληρή κοινωνική πραγματικότητα. Το «Όπερ έδει δείξαι» του Αντρέι Γκρουσνίτσκι είναι η πρώτη ρουμάνικη ασπρόμαυρη ταινία των τελευταίων 25 ετών. Η ταινία μεταπηδά από το κοινωνικό στο οικογενειακό δράμα, ρίχνοντας φως στις μεθόδους επιτήρησης του καθεστώτος Τσαουσέσκου.
Όπως πάντα, οι μικρού μήκους ταινίες στο βαλκανικό πρόγραμμα, εστιάζουν στους ταλαντούχους δημιουργούς του αύριο, φέρνοντας στη Θεσσαλονίκη ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα του έργου τους. Μικρές ιστορίες με μεγάλη δύναμη αποτελούν οι ταινίες «Χίλιοι» του Ντανιέλ Ζέζελι (Κροατία), «Καλοκαίρι χωρίς φεγγάρι» του Στέφαν Ιβάντσιτς και «Παγωτό» του Σερχάτ Καραάσλαν (Τουρκία, ευρωπαϊκή πρεμιέρα). Σημαντική είναι και η συμμετοχή της Ρουμανίας, με ταινίες πρωτοεμφανιζόμενων αλλά και γνωστών σκηνοθετών: «12 λεπτά» του Νικολάε Κονσταντίν Τανάσε, «Περνάει μέσα απ’ τον τοίχο» του Ράντου Ζούντε, «Ιπποδύναμη» του Ντανιέλ Σάντου και «Η Έλα, το Πάντα κι η Μαντάμ» του Αντρέι Στέφαν Ραούτσου.
Επιμέλεια Νικόλας Αρώνης
