Ένα σημαντικό κείμενο για τον νεοέλληνα διανοητή, το χειρόγραφο πόνημα του λόγιου, συγγραφέα, Δασκάλου του Γένους Αθανασίου Ψαλίδα, έπειτα από 230 χρόνια βλέπει το φως της δημοσιότητας ως επιστέγασμα της προσπάθειας του καθηγητή Ιστορίας της Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Κωνσταντίνου Πέτσιου. Πρόκεται για τη «Λογική», η οποία ολοκληρώθηκε στη Βιέννη το 1793, όπως σχετικά αναφέρεται στην πρώτη σελίδα του χειρόγραφου.
Από τα Ιωάννινα στην Πολτάβα και τη Βιέννη -σε μία σημαντική περίοδο της ιστορίας στα τέλη του 18ου αιώνα, ο Αθανάσιος Ψαλίδας επηρεάζεται από τα ρεύματα των ιδεών της εποχής και καταθέτει τη δική του φιλοσοφική σκέψη. Η βιβλιοθήκη του στη Βιέννη, όπως προκύπτει από ανέκδοτο κατάστιχο, είναι πλήρης με βιβλία του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, Φυσικής και Μαθηματικών.Μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο καθηγητής Κωνσταντίνος Πέτσιος αναφέρει: «Έχει ιδιαίτερη σημασία το γεγονός, ότι στη Βιέννη ο Ψαλίδας, εμπλουτίζει τη βιβλιοθήκη του με αγορές κειμένων, γύρω από τα οποία περιελίσσεται η φιλοσοφική συζήτηση κατά τον ύστερο 18ο αιώνα, όπως είναι τα έργα του Christian Wolff και των οπαδών του, του Mendelson, του Jacobi, του Feder και του Immanuel Kant. Ένα από τα πρώτα βιβλία που αγόρασε ήταν η «Λογική εκ Παλαιών τε και Νεωτέρων», του Ευγένιου Βούλγαρη, την οποία αξιοποίησε στη σύνθεση της δικής του”Λογικής”».
Η διαδρομή του Αθανασίου Ψαλίδα
Με βάση τα ανέκδοτα στοιχεία που καταχωρούνται στην εκτενή εισαγωγή, ο Αθανάσιος Ψαλίδας αναχώρησε από τα Ιωάννινα για την Πολτάβα της Ουκρανίας στα τέλη του 1784 ή τις αρχές του 1785, σε ηλικία 18 ετών. Όπως προκύπτει από αυτόγραφο «Κατάστιχο» στο οποίο ο νεαρός Ψαλίδας σημείωνε τα έξοδά του, το 1787 φοίτησε στο «Σεμινάριον» που είχε ιδρύσει ο Ευγένιος Βούλγαρης και στη συνέχεια μετέβη στη Βιέννη, όπου και εγκαταστάθηκε στις 20 Σεπτεμβρίου 1787. Στην πρωτεύουσα των Αψβούργων, παρακολούθησε μαθήματα γερμανικής γλώσσας και Φιλοσοφίας σε ιδιώτες δασκάλους, τα οποία συνέχισε, όπως προκύπτει από αρχειακά τεκμήρια, μέχρι τον Νοέμβριο του 1790. Ο Γιαννιώτης λόγιος εργαζόταν στο τυπογραφείο όπου ο Ρήγας τύπωνε τα επαναστατικά του κείμενα. Δεν αποκλείεται η αγωνία για την τύχη του σκλαβωμένου Γένους, να έφερε κοντά τους δύο λόγιους.
Η «Λογική» στην Ιστορία της Νεοελληνικής Σκέψης
Όπως υπογραμμίζει ο καθηγητής Πέτσιος η «Λογικὴ», ως θεματοποίηση των επιμέρους γνωσιολογικών και επιστημολογικών ζητημάτων, αποτελούσε ένα οργανικό μέρος της φιλοσοφικής διδασκαλίας καθ’ όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, ενώ ταυτόχρονα το συγκεκριμένο γνωσιακό πεδίο λειτουργούσε ως «εισαγωγή στο φιλοσοφείν».
«Είναι, επομένως, ευεξήγητο γιατί ο Ψαλίδας επικέντρωσε το ενδιαφέρον του στη “Λογική”, την οποία ολοκλήρωσε τον Φεβρουάριο του 1793. Η χειρόγραφη “Λογική κατά νεωτέρους μεν συντεθείσα”, που σήμερα βλέπει για πρώτη φορά το φως της δημοσιότητας, αποτελεί όχι μόνον ένα από τα σημαντικότερα κείμενα του Ψαλίδα, αλλά και έναν σταθμό στην Ιστορία της Νεοελληνικής Σκέψης, αφού συνιστά έναν αναβαθμό σε σχέση με τα ομόθεμα έργα που είχαν συντεθεί τη συγκεκριμένη περίοδο» αναφέρει και συνεχίζει: «Η παρουσία του Kant στη χειρόγραφη “Λογική”, δεν είναι βεβαίως συμπτωματική, ούτε εξυπηρετεί την ανάγκη για βιβλιογραφική πληρότητα. Ο Ψαλίδας εξακολουθεί, όπως διαπιστώνουμε και από τα ύστερα χειρόγραφά του το 1825 και το 1828, που δημοσιεύω στην Εισαγωγή, να διδάσκει στα Ιωάννινα, την Κέρκυρα και την Λευκάδα, πτυχές της καντιανής φιλοσοφίας, θεωρώντας ότι αποτελούν την πληρέστερη έως τότε συμβολή, στην αποσαφήνιση του τρόπου με τον οποίο συγκροτείται το γνωστικό γεγονός».
Η δημοσίευση της ανέκδοτης «Λογικής» του Ψαλίδα μας προσφέρει τη δυνατότητα να αποκτηθεί μία ευκρινής εικόνα, όχι μόνον των φιλοσοφικών του ενδιαφερόντων, αλλά και των επιστημονικών του. Στο Β΄ Τμήμα της Λογικής στο οποίο γίνεται λόγος για τις «Συμβολικές Ιδέες», ο Ψαλίδας διατυπώνει την άποψη, ότι ο σχηματισμός των εννοιών στη συνείδησή μας, δεν συντελείται μόνον με τη γλώσσα, αλλά και με άλλους συμβολικούς τρόπους, όπως είναι οι κινήσεις των χεριών και τα νεύματα. Ο ίδιος, όπως γράφει, υπήρξε “αυτόπτης” πρωτοποριακών σεμιναρίων για τη διδασκαλία «των αλάλων και κωφών». Η συγκεκριμένη μαρτυρία φαίνεται να είναι η πρώτη σε νεοελληνικό κείμενο αναφορικά με την μέθοδο του Samuel Heinicke για τη μαθητεία των κωφαλάλων.
Από τα άγνωστα τεκμήρια που παρατίθενται στην Εισαγωγή του καθηγητή Κωνσταντίνου Θ. Πέτσιου, αξίζει την προσοχή η αυτόγραφη μαρτυρία του ίδιου του Ψαλίδα ότι ο Ευγένιος Βούλγαρης, όπως και ο Νικηφόρος Θεοτόκης – «οι Κερκυραίοι» – αποκαλούνται «η δόξα του γένους και το κλέος της πατρίδος».
Ο Ψαλίδας με την επιστροφή του στα Γιάννινα στις 14 Σεπτεμβρίου 1795, διαμόρφωσε ένα πλαίσιο σαφούς νεοτερικής κατεύθυνσης και ο ίδιος, εκτός από την Φιλοσοφία, είχε ασχοληθεί ιδιαίτερα με τη μετάδοση των επιτευγμάτων της νεότερης Φυσικής Επιστήμης και των Μαθηματικών. Από τη Βιέννη, είχε φέρει μαζί του επιστημονικά όργανα, όπως ηλεκτρικούς πυκνωτές, για πρώτη φορά στην Ελλάδα, τηλεσκόπιο και μικροσκόπιο. Σε ανέκδοτο Κατάστιχόν του, γράφει πως για πρώτη φορά διεξήγαγε στον ελληνικό χώρο δημοσίως «πειράματα».
Όπως επισημαίνει ο κ. Πέτσιος το μεγαλύτερο μέρος από το έργο του Αθανασίου Ψαλίδα εξακολουθεί να παραμένει ανέκδοτο. Αντίγραφα από τη γραμμένη στο απλοελληνικό ιδίωμα της εποχής “Λογική”, καθώς και από άλλα έργα του Ψαλίδα, υπάρχουν στο Εργαστήριο Ερευνών Νεοελληνικής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.
Η έκδοση της «Λογικής» του Αθανασίου Ψαλίδα πραγματοποιήθηκε με τη χορηγία του «Ιδρύματος Ιωσήφ και Εσθήρ Γκανή».
