Καθώς το τρέχον και το επίκαιρο, οι συνεχείς κοινωνικές και τεχνολογικές μεταβολές μονοπωλούν σήμερα τις συζητήσεις, αποδίδοντας την αιτία του κακού στη μορφή του σύγχρονου καπιταλισμού και των διεθνών σχέσεων, το νέο βιβλίο «Περίπλους στις ακτές του νοήματος» της ομότιμης καθηγήτριας του Παντείου Πανεπιστημίου, Ιωάννας Τσιβάκου, προτείνει να στρέψουμε την προσοχή μας στον ίδιο τον δυτικό πολιτισμό και κυρίως, στον τρόπο που η δυτική σκέψη, στην πλειονότητά της, τον οικοδόμησε, ώστε να κατανοήσουμε ότι η σημερινή κατάσταση οφείλεται μεταξύ άλλων στην επικράτηση ενός κοινωνικού νοήματος που παραπέμπει στη λειτουργία των πραγμάτων και όχι στην ουσία τους.
Στη μελέτη της η συγγραφέας υποστηρίζει πως οι παθογένειες της κοινωνικής μας συμβίωσης έχουν τη ρίζα τους στο ότι ο σύγχρονος δυτικός πολιτισμός οικοδομήθηκε ως ένας πολιτισμός εστιασμένος στη λειτουργία και όχι σε αξίες. «Αν πριν από τον 17ο αιώνα ο δυτικός άνθρωπος ενδιαφερόταν κυρίως για την ψυχή των πραγμάτων, σήμερα ενδιαφέρεται για το πώς κάτι “δουλεύει”, ώστε να μπορέσει να το αξιοποιήσει», παρατηρεί μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ.
Άλλοι στοχαστές έχουν αναφερθεί απαξιωτικά στον πολιτισμό της νεωτερικής εποχής, όμως η συγγραφέας δεν προβαίνει σε κάτι παρόμοιο. Χωρίς πνεύμα μηδενιστικό, σχολιάζει την έκπτωση του κοινωνικού νοήματος προς τη λειτουργικότητα. Συγκεκριμένα, εξηγεί πως σήμερα η σκέψη μας έχει αλωθεί από το «κατά πόσον αυτά που μας περιβάλλουν εξυπηρετούν τις ανάγκες μας, πόσο μας είναι χρήσιμα».
Με την εγκατάλειψη των μεταφυσικών εννοιών και την εστίαση στον ορθολογισμό και τον ατομικισμό, η θεωρητική κοινωνική σκέψη δεν μπόρεσε να συλλάβει πως παρά την κατάκτηση πολιτικών ελευθεριών, η απεμπόληση των οντολογικών ερωτημάτων θα κατέληγε σ’ έναν άνθρωπο δέσμιο των παθών και των υλικών του συμφερόντων. Κατόπιν αυτού, το νόημα που εμπνέει αυτόν τον τύπο ανθρώπου, από ηθικό – αξιακό, προτρεπτικό για μια ζωή άξια να τη βιώνει η ανθρώπινη ύπαρξη, μετατράπηκε σε νόημα λειτουργικό, επικεντρωμένο στην απόκτηση υλικών αγαθών και στην πρόσκαιρη ικανοποίηση που αντλεί κανείς από αυτά.
Το βιβλίο της Ιωάννας Τσιβάκου
Στο βιβλίο «Περίπλους στις ακτές του νοήματος» (εκδόσεις Ι. Σιδέρης, 2023) ο αναγνώστης περιδιαβαίνει στα μονοπάτια της κοινωνικής οντολογίας, όπως τα χάραξαν κατά το παρελθόν μεγάλοι κοινωνικοί στοχαστές. Εντρυφώντας σε επιλεγμένα κείμενα στοχαστών της φιλοσοφίας και της κοινωνιολογίας που σημάδεψαν την εποχή τους, από τον Σπινόζα, τον Χέγκελ και τον Μαρξ έως τον 20ό αιώνα, τους Βέμπερ, Ζίμελ και Καστοριάδη, αλλά και φθάνοντας στη θεωρία της επικοινωνίας του Λούμαν και στις αναζητήσεις του κριτικού ρεαλισμού των Μπάσκαρ, Μπουρντιέ και Φουκό, το βιβλίο αναδεικνύει την ευθύνη τους για την υποταγή του πολιτισμού μας στις απαιτήσεις της λειτουργικότητας.
Η έννοια της λειτουργίας, καταλαμβάνοντας κάθε τομέα των κοινωνικών επιστημών, έφθασε στο απόγειό της με την ανάδειξη της ψηφιακής τεχνολογίας και την εκρηκτική αύξηση των πληροφοριών. Γι’ αυτό, στο δεύτερο μέρος της συγγραφής, η Ιωάννα Τσιβάκου διερευνά την ουσία της ψηφιακής τεχνολογίας, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τις στρατηγικές των μεγάλων εταιρειών που τα συγκρότησαν και τα διευθύνουν.
Υπάρχει, όμως, διέξοδος από το διαμορφωμένο αυτό τοπίο και στην επιστροφή σε μια ηθική, που θα βοηθήσει την ανθρωπότητα στις μεγάλες της επιλογές; Κάτι τέτοιο, κατά τη συγγραφέα, προϋποθέτει την αλλαγή του νοήματος, τον περιορισμό της λειτουργίας στις υλικές ανάγκες του ανθρώπου και τον εμπλουτισμό του νοήματος με αιώνιες ανθρώπινες αξίες, όπως είναι η δικαιοσύνη, η αλληλοβοήθεια, η κοινωνική ισότητα και η ελευθερία.
Στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου της, η κ. Τσιβάκου δίνει πάντως και ένα αισιόδοξο μήνυμα: «Στις καθημερινές πρακτικές των φιλικών συναθροίσεων, των προσωπικών διαλογισμών και των στιγμών απομόνωσης με μουσική ή βιβλίο, της αισθαντικής σιωπής του έρωτα, της ανατροφής των παιδιών και της περιποίησης των αρρώστων, εκεί όπου σώματα και συναισθήματα συμπλέκονται σε ανομοιόμορφα σχήματα, στις σκηνές των θεατρικών παραστάσεων και συναυλιών, στον τόπο της θερινής ραστώνης και της χειμερινής ανάπαυλας, της θάλασσας και του χιονιού, του γλεντιού, του τραγουδιού και του χορού, όταν η ψυχή του κάθε ενός συντροφεύεται απ’ την ψυχή του άλλου, το νόημα της αγάπης, ζυμωμένο με τον βιωματικό χρόνο, διαστέλλεται κι αγκαλιάζει όλη την ύπαρξη, διασώζοντάς την από τον πνιγμό της λειτουργικής τεχνοκρατίας».
*Η παρουσίαση του βιβλίου «Περίπλους στις ακτές του νοήματος» θα γίνει την Τετάρτη 1 Νοεμβρίου, στις 6.30 μ.μ., στο βιβλιοπωλείο «Επί Λέξει» (Ακαδημίας 32, Αθήνα). Η συγγραφέας θα συνομιλήσει με τον πολιτικό επιστήμονα, Βασίλη Καπετανγιάννη, και την καθηγήτρια Επικοινωνίας και Μάρκετινγκ, Ζωζέτα Μηλιοπούλου. Θα συντονίσει ο βουλευτής, Θοδωρής Ρουσόπουλος.
