Σπάνιες εκδόσεις, μοναδικά χειρόγραφα, εξαιρετικά έργα τέχνης παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο κοινό στην έκθεση «Ελευθερίας αφηγήσεις, η Ακαδημία Αθηνών τιμά το 1821», που ανοίγει σε λίγες μέρες τις πύλες της -θα διαρκέσει από τις 30 Μαρτίου ως τις 30 Ιουλίου 2022- και φιλοξενείται στην ανατολική αίθουσα του Μεγάρου της Ακαδημίας Αθηνών. Πραγματικοί «θησαυροί» αναδύονται πρώτη φορά από το υπόγειο του μεγάρου, όπου βρίσκονται οι χώροι της Βιβλιοθήκης, αλλά και από τα αρχεία των ερευνητικών κέντρων και τη συλλογή των έργων τέχνης της Ακαδημίας -εκθέματα που εμπλουτίζονται με μοναδικά αντικείμενα τα οποία παραχώρησαν συλλέκτες και ιδρύματα, όπως οι Κώστας Κανάρης, Μιχαήλ Σκούλλος, Θανάσης Μιχαηλίδης και το Μαριολοπούλειο-Καναγκίνειο Ίδρυμα Επιστημών Περιβάλλοντος.
«Η ανατολική αίθουσα της Ακαδημίας Αθηνών είχε σχεδιαστεί από τον Χάνσεν για να εξυπηρετήσει ανάγκες βιβλιοαναγνώσεων και βιβλιοθηκών. Δεν ακολουθήθηκε αυτή η σκέψη του, αλλά αντιθέτως η ανατολική αίθουσα ήταν γεμάτη καρέκλες για να εξυπηρετούνται μικρά συνέδρια έως 200 ατόμων, κάτι που γινόταν τουλάχιστον όλες τις προηγούμενες δεκαετίες. Θεώρησα ότι η Ακαδημία Αθηνών θα μπορούσε να τη μετατρέψει σε μια υβριδική αίθουσα, η οποία θα μπορεί να εξυπηρετήσει συνεδριακές, ταυτόχρονα και εκθεσιακές ανάγκες της, όπως αυτή που βλέπουμε σήμερα. Η πρώτη μας δουλειά, λοιπόν, εδώ ήταν να φωτίσουμε την αίθουσα έτσι ώστε να μην καταναλώνεται ενέργεια. Διότι, το Μέγαρο της Ακαδημίας Αθηνών θα είναι το πρώτο μέγαρο στον κόσμο το οποίο θα θερμαίνεται και θα ψύχεται κατά τον μεγαλύτερο ποσοστό από γεωθερμία». Με αυτά τα λόγια, ο Γενικός Γραμματέας της Ακαδημίας Αθηνών, Χρήστος Ζερεφός, καλωσόρισε το ΑΠΕ-ΜΠΕ στην έκθεση του κορυφαίου πνευματικού ιδρύματος της χώρας για την 200ή επέτειο της Εθνικής Παλιγγενεσίας. Και μας υπενθύμισε ότι, στο «τελευταίο κενό οικόπεδο στο κέντρο των Αθηνών», ιδιοκτησία του ιδρύματος, στη γωνία Σίνα και Βησσαρίωνος, θα δημιουργηθεί ένα καινοτόμο κτήριο που θα στηρίζεται ενεργειακά στη θερμότητα της γης. «Θα είναι ένα μοντέρνο κτήριο, παράρτημα της Ακαδημίας Αθηνών. Και τα δυο κτήρια θα θερμαίνονται και θα ψύχονται και με γεωθερμία, με απώτερο στόχο να αποκτήσουμε μηδενικό αποτύπωμα άνθρακα και να είμαστε προς το μέλλον. Γι’ αυτό άλλωστε αναζητούμε όλα τα αυτοκίνητα της Ακαδημίας να γίνουν ηλεκτρικά ή τουλάχιστον υβριδικά ή μίγμα αυτών», πρόσθεσε, επισημαίνοντας μια ακόμα σημαντική παράμετρο, η οποία αναδεικνύεται και στην έκθεση. Πρόκειται για την κλιματική κρίση, η οποία ξεκίνησε πριν τη Γαλλική Επανάσταση και τελείωσε όταν έγινε το νέο ελληνικό κράτος, εξαιτίας των εκρήξεων κυρίως δυο ηφαιστείων, του Λάκι στην Ισλανδία το 1783-4 και του Ταμπόρα στην Ινδονησία το 1815, σύμφωνα και με τη μελέτη του Έλληνα ακαδημαϊκού και των συνεργατών του που βρίσκεται σε εξέλιξη.
«Οι περιβαλλοντικές συνθήκες ήταν τέτοιες ώστε η σιτοδεία που διήρκεσε ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα και συνεχίστηκε ως το 1830 περίπου, την παρουσιάζουμε σαν μια από τις αιτίες της μεγάλης φτώχειας που επικράτησε σε μεγάλα τμήματα της Ευρώπης. Βεβαίως, στην εύθραυστη οικονομία των υπόδουλων Ελλήνων φάνηκε ανυπέρβλητο το κόστος, ακόμα και του ψωμιού», εξηγεί ο ίδιος στο ΑΠΕ-ΜΠΕ. Και συμπληρώνει: «Το 1816 στη διεθνή βιβλιογραφία ονομάζεται ως το ‘έτος χωρίς καλοκαίρι’ (‘The year without a summer’). Οι συνθήκες ήταν τέτοιες που σκεπάστηκε ο ήλιος, δεν υπήρχε φως, δεν υπήρχε καλοκαίρι, όπως αποτυπώνεται και στο ποίημα του λόρδου Βύρωνα ‘Darkness’».
Μοναδικά εκθέματα
Στην έκθεση παρουσιάζονται σπάνια τεκμήρια από την προεπαναστατική και επαναστατική περίοδο. Μεταξύ αυτών ξεχωρίζει η Χάρτα του Ρήγα Βελεστινλή, ένα από τα έξι γνήσια αντίτυπα της πρώτης περιόδου (Βιέννη, 1797), δωρεά του ακαδημαϊκού Βάσου Φαληρέα, που «ανακαλύφθηκε» μόλις πριν από λίγους μήνες στη Βιβλιοθήκη του ιδρύματος, μέσα στη χειροποίητη θήκη που έφτιαξε ο γλύπτης για να τη φυλάξει. Εκλήθη, δε, εμπειρογνώμονας των Γενικών Αρχείων του Κράτους (ΓΑΚ) ο οποίος και απεφάνθη για τη γνησιότητά της. Σπανιότατα είναι και τα έντυπα που διαθέτει μόνον η Ακαδημία Αθηνών και παρουσιάζονται στην έκθεση, όπως το μοναδικό αντίτυπο της δεύτερης έκδοσης του «Θουρίου» του Ρήγα, καθώς και δυο ακόμα μοναδικά αντίτυπα από τον «Ύμνο πατριωτικό» επίσης του Ρήγα και τον «Ύμνο Εγκωμιαστικό προς τον Μποναπάρτε» του Περραιβού, στενού συνεργάτη του πρωτεργάτη του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, που τα εξέδωσε στην Κέρκυρα τον Ιούνιο του 1798.
Η έκθεση ξεκινά από ένα κεντρικό έκθεμα, το «Μάχου υπέρ Πίστεως και Πατρίδος», της επαναστατικής προκήρυξης που σήμανε την επίσημη κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης, με την οποία ο Αλέξανδρος Υψηλάντης καλούσε τον απανταχού Ελληνισμό να ξεσηκωθεί για να αποτινάξει τον οθωμανικό ζυγό. Το συγκεκριμένο χειρόγραφο φύλλο, με ημερομηνία 23 Φεβρουαρίου 1821, εστάλη εν είδει επιστολής προς τους Έλληνες της Βιέννης και αποτελεί αντίγραφο της προκήρυξης που τυπώθηκε την επόμενη ημέρα (24 Φεβρουαρίου) στη μολδαβική πρωτεύουσα του Ιασίου. Αριστερά του εκθέματος εκτυλίσσεται η πρώτη ενότητα «Το όραμα της Απελευθέρωσης – Προεπαναστατικά», που είναι αφιερωμένη στις προσπάθειες φωτισμένων Ελλήνων να μεταδώσουν το πνεύμα του Διαφωτισμού, από το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα έως και το 1821, και να προετοιμάσουν τον Αγώνα. Εδώ βρίσκονται τα αντίτυπα του Ρήγα και του Περραιβού, καθώς και άλλες σπάνιες εκδόσεις εκπροσώπων του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, όπως του Ευγένιου Βούλγαρη, του Νεόφυτου Δούκα, του Νικηφόρου Θεοτόκη, του Άνθιμου Γαζή, φυσικά και του Αδαμάντιου Κοραή. Υπάρχουν επίσης δυο σημαντικά χειρόγραφα, το ένα με την υπογραφή του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε’, που μιλούν για την ενίσχυση στη διδασκαλία των νεοελληνικών στα σχολεία της Σμύρνης, καθώς και ένα αφιέρωμα στη Φιλική Εταιρεία, που περιλαμβάνει τον χειρόγραφο όρκο των Φιλικών, ο οποίος παρουσιάζεται σε μεγέθυνση (το αυθεντικό βρίσκεται στα ΓΑΚ), ένα βιβλίο μυστικής μεταφοράς αντικειμένων, τον σταυρό και το δακτυλίδι Φιλικού των αρχών του 19ου αι.
Ο εκθεσιακός ιστός συνεχίζεται με αναφορά στο φιλελληνικό κίνημα και εμπλουτίζεται με προσωπικά αντικείμενα του Λόρδου Βύρωνα και με συλλογή ενθυμημάτων του Άγγλου φιλέλληνα. Στη σχετική προθήκη ξεχωρίζουν η πουροθήκη του, η εντυπωσιακή πίπα με το πορτραίτο της Sarah Villiers, μούσας του Λόρδου Βύρωνα (των αρχών 19ου αιώνα), καθώς και η βινιέτα πούρων Αβάνας με το όνομα και την προσωπογραφία του Βύρωνα (19ος αιώνας), όλα από τη Συλλογή Μιχαήλ Σκούλλου. Δυο αληθινά γιαταγάνια, σαν αυτό που φέρει ο Μπότσαρης στο έργο του Ludovico Lipparini «Ο θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη» (1840) από τη Συλλογή του Χρήστου Ζερεφού που επίσης εκτίθεται, καθώς και δυο γλυπτά με τον Καραϊσκάκη, ένα πιο ακαδημαϊκό του Γιώργου Τόμπρου και ένα πιο μοντέρνο του Γιάννη Παππά, εισάγουν τον επισκέπτη στη δεύτερη κύρια εκθεσιακή ενότητα με τίτλο τα «Χρόνια της Επανάστασης». Σ’ αυτήν, μέσα από ιστορικής αξίας αρχειακό και έντυπο υλικό, όπλα, παλάσκες και προσωπογραφίες οπλαρχηγών, ξεδιπλώνονται ανάγλυφα σελίδες της ελληνικής ιστορίας και παρουσιάζονται πολεμικά γεγονότα και αποφάσεις οικονομικού και διοικητικού χαρακτήρα. Τμήμα της έκθεσης έχει αφιερωθεί στον εθνικό ποιητή Διονύσιο Σολωμό με μοναδικά εκθέματα, όπως η πρώτη έκδοση του Ύμνου στην Ελευθερία (1825), χειρόγραφα του ποιητή, μεταγραφές του Ιάκωβου Πολυλά και αλληλογραφία του Σολωμού με τον Νικόλαο Μάντζαρο (1833) -επιστολές που δεν έχουν περιληφθεί στην έκδοση του Λ. Πολίτη. Πολύτιμα είναι και τα τεκμήρια που ακολουθούν, όπως η πρώτη έκδοση από το «Προσωρινόν πολίτευμα της Ελλάδος» (Κόρινθος, 1822), το «Πολιτικόν Σύνταγμα της Ελλάδος» (Τροιζήνα, 1827), τα «Απομνημονεύματα Νικηταρά (Νικήτα Σταματελόπουλου)», 1836, από το Αρχείο του Γεωργίου Τερτσέτη και πολλές επιστολές, όπως του Οδυσσέα Ανδρούτσου που ενημερώνει τον Ιωάννη Κωλέττη, από το καταφύγιό του στη Βελίτζα Παρνασσού, για τις απώλειες στη μάχη της Καλιακούδας (1823) ή του Γρηγόριου Δικαίου ή «Παπαφλέσσα» που ζητά από τον Κωλέττη να θέσει υπό την προστασία του τον Ιωάννη Μακρυγιάννη ως δείγμα αναγνώρισης της πατριωτικής δράσης του (1824) -και πολλά ακόμα συναρπαστικά χειρόγραφα.
«Η έκθεση, που παρουσιάζει δεκάδες, πολύ ενδιαφέροντα εκθέματα, τα περισσότερα για πρώτη φορά, εντάσσονται στο πλαίσιο της εξωστρέφειας της Ακαδημίας Αθηνών. Πολλά είναι τα κείμενα και κυρίως τα χειρόγραφα. Η Ακαδημία Αθηνών είναι περήφανη για τα αρχεία που διαθέτει, πολλά από τα οποία είναι αδημοσίευτα», υπογραμμίζει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο Χρήστος Ζερεφός και ενημερώνει για την αίθουσα όπου διεξάγεται η έκθεση: «Η Ακαδημία Αθηνών θα χρησιμοποιεί πλέον αυτή την αίθουσα, η οποία είναι συντηρημένη, σωστά φωτισμένη και με τις δυνατότητες περιοδικών εκθέσεων. Και μια είδηση που θα σας ενδιαφέρει: Πριν λίγες μέρες εκλέξαμε τακτικό μέλος της Ακαδημίας τον Λεωνίδα Καβάκο. Ήδη είμαστε σε συνεννόηση να χρησιμοποιήσει την αίθουσα -την οποία έχει ξαναχρησιμοποιήσει για τα διεθνή σεμινάρια βιολιού που κάνει- και για πολλές μουσικές εκδηλώσεις. Μας λείπει ένα πιάνο, θα το αποκτήσουμε, από εκεί και πέρα όλα τα άλλα θα έρθουν», επισήμανε ο ΓΓ της Ακαδημίας Αθηνών.
Ακολουθούν η υποενότητα «Περιηγητικά & Εξιστορήσεις», που φιλοξενεί βιβλία τα οποία εκδόθηκαν από το 1824 έως το 1838 από φιλέλληνες περιηγητές και ιστορικούς, και η ενότητα «Λαϊκός βίος», που παρουσιάζει, μέσα από γραπτές παραδόσεις, μουσικές καταγραφές, μουσικά όργανα, αλλά και παραδοσιακές φορεσιές, την καθημερινή ζωή των Ελλήνων της εποχής. Σ’ αυτήν ξεχωρίζει ο πρώτος τόμος του περίφημου έργου του Claude Fauriel «Chants populaires de la Grèce moderne tome Ier» (1824), με τη σημαντική συλλογή δημοτικών τραγουδιών (μεταξύ των οποίων και κλέφτικα), που «συνομιλεί» με τις σημειώσεις νεότερων λαογράφων, αποδεικνύοντας ότι οι παραδόσεις αυτές έχουν σωθεί ως τις μέρες μας. Η έκθεση ολοκληρώνεται με το αφιέρωμα «Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 μέσα από τις εκδόσεις της Ακαδημίας Αθηνών» και την παρουσίαση της μελέτης, σε ειδικό ταμπλό στην είσοδο, «Ο Ρόλος των Ηφαιστειακών Εκρήξεων και των Κλιματικών Συνθηκών στο ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης του 1821».
Συντελεστές έκθεσης
ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΩΝ
Χρήστος Ζερεφός, Γενικός Γραμματέας της Ακαδημίας Αθηνών
Μιχαήλ Τιβέριος, Χρύσα Μαλτέζου, Πασχάλης Κιτρομηλίδης
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ
Σωτήρης Ριζάς, Διευθύνων του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Νεότερου Ελληνισμού
Χαρίτων Καρανάσιος, Διευθύνων του Κέντρου Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού
Ευάγγελος Καραμανές, Διευθύνων του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ
Λουίζα Καραπιδάκη – Ιστορικός τέχνης. Υπεύθυνη μουσειακής συλλογής του ΚΕΕΛ
ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ
Ειρήνη Τσούρη – Προϊσταμένη της Διεύθυνσης της Βιβλιοθήκης Ακαδημίας Αθηνών
Πηγή: ΑΠΕ – ΜΠΕ
