Το πρώτο μεγάλο εκθεσειακό αφιέρωμα, επί ελληνικού εδάφους, στον μείζονα Έλληνα διεθνή συνθέτη Ιάννη Ξενάκη άνοιξε την Πέμπτη 29 Ιουνίου 2023 τις πύλες του στο ΕΜΣΤ. Με δύο εκθέσεις, σε συνεργασία με το μουσείο Musique-Philharmonie de Paris, το Ωδείο Αθηνών το Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας (ΚΣΥΜΕ), οργανισμό του οποίου ο Ξενάκης ήταν συνιδρυτής, και το ΕΜΣΤ.
Στην καρδιά του αφιερώματος υπάρχει υλικό από το προσωπικό αρχείο του, το οποίο μαζί με το μουσικό και αρχιτεκτονικό αρχείο του, διατηρεί η Μάχη, η κόρη του Ιάννη Ξενάκη και της συγγραφέως Φρανσουάζ Ξενάκη.
Γιορτάζοντας την επέτειο των 100 χρόνων από τη γέννηση του Ιάννη Ξενάκη, οι εκθέσεις φιλοδοξούν να αναδείξουν σε βάθος τη δύναμη και τη μαχητικότητα του μηχανικού, συνθέτη, αρχιτέκτονα, μαθηματικού, του οποίου το πολυεπίπεδο και ριζοσπαστικό έργο χάραξε νέους δρόμους για τον πολιτισμό του 21ου αιώνα.
Τα βιώματα και η εμπλοκή του, σαν φοιτητής του Πολυτεχνείου, στην Εαμική αντίσταση και στον Λόχο Σπουδαστών του ΕΛΑΣ (μετέπειτα «Λόρδος Μπάιρον»), ο βαρύς τραυματισμός του στο πρόσωπο από αγγλικό όλμο στα Δεκεμβριανά- έχασε το μάτι του και σε σοβαρό βαθμό την ακοή του- αποτέλεσαν τομή στη ζωή και το έργο του, λένε οι μελετητές του. Πρωτίστως στο έργο του «Μεταστάσεις» όπου αποτύπωσε τα βιώματά του από τις μαζικές διαδηλώσεις, το κυνηγητό στους δρόμους, τις συλλήψεις, σε μια πολύ δύσκολη ιστορική περίοδο, τη δεκαετία του 40. Φυγαδεύτηκε το 1947 από την Ελλάδα στο Παρίσι, από όπου του απαγορευόταν να επιστρέψει στην πατρίδα του που τον είχε καταδικάσει ερήμην σε θάνατο για λιποταξία. Η συμφιλίωση του ελληνικού κράτους με τον καλλιτέχνη ξεκίνησε εν μέρει το 1974 όταν έγινε αποδεκτό το αίτημα του να αποκτήσει ελληνική υπηκοότητα, χωρίς όμως ποτέ να καλλιεργηθεί η σχέση τού διεθνώς διάσημου έργου του με την Ελλάδα, καθώς σπάνια παρουσιάζεται. Η πρώτη απόπειρα είχε γίνει το 1978 με το «Πολύτοπο Μυκηνών»- από τα πολυμεσικά εμβληματικά έργα του που αναμειγνύουν ηλεκτρονικούς ή ενόργανους ήχους με φωτιστικές εγκαταστάσεις και ζωντανές επιτελέσεις. Είχε τότε δοθεί η ευκαιρία στον Ξενάκη να προσεγγίσει ένα ευρύτερο κοινό, που είχε έρθει στις Μυκήνες για να δει από κοντά αυτές τις χωροθετημένες παραστάσεις, που υπήρξαν πρόδρομοι της σημερινής τέχνης νέων μέσων ή της ψηφιακής τέχνης.
Ο πιο ανήσυχος Έλληνας καλλιτέχνης του 20ού αιώνα
«Δεν μπορώ να φανταστώ καταλληλότερο χώρο από το ΕΜΣΤ για να αποτίσει φόρο τιμής ίσως στον πιο ανήσυχο Έλληνα καλλιτέχνη που η χώρα του τον κατάτρεξε και ενδεχομένως δεν τον αναγνώρισε στο μέγεθος που του αναλογούσε όταν ήταν εν ζωή» είπε η διευθύντρια του ΕΜΣΤ Κατερίνα Γρέγου, στην παρουσίαση των εκθέσεων. Χαρακτήρισε τη διοργάνωση, «όνειρο ζωής» για την ίδια. Ένας από τους ιδρυτικούς σκοπούς του μουσείου, συνέχισε, «είναι η προώθηση και ανάδειξη της πειραματικής τέχνης κι ο Ξενάκης ήταν αναμφίβολα ένας από τους πιο πειραματικούς καλλιτέχνες του 20ού αιώνα. Το έργο του ήταν προάγγελος όχι μόνο της ηλεκτρονικής και βιομηχανικής μουσικής αλλά και της διεπιστημονικής τέχνης που κυριαρχεί στον 21ο αιώνα. Έσπασε τους κώδικες της σύγχρονης μουσικής και δημιούργησε ένα μουσικό είδος απολύτως δικό του, άμεσα αναγνωρίσιμο και σε διαρκή κατάσταση επανεφεύρεσης και επανάστασης. Ταυτόχρονα, καθιστά μια αναφορά στην Αρχαιότητα, μια ωδή στη φύση και τα στοιχεία της, ένας φόρος τιμής στον μοντερνισμό στο ακρότατο σημείο του, και ένα όραμα για τη χρήση της τεχνολογίας. Σήμερα, ο Ξενάκης συνεχίζει να αποτελεί σημείο αναφοράς για τους νέους ηλεκτρονικούς μουσικούς και όχι μόνο. Από την αρχή της ευρείας διάδοσης της ηλεκτρονικής μουσικής, της μουσικής σύνθεσης από υπολογιστή, μού έρχονται στο νου καλλιτέχνες όπως ο Ζαν Μισέλ Ζαρ, οι Kraftwork κ.ά. τους οποίους επηρέασε ο Ξενάκης».
Ένας συναρπαστικός πατέρας
Στην έκθεση «Ηχητικές Οδύσσειες» στο ισόγειο του ΕΜΣΤ, την οποία συνεπιμελείται η Μάχη Ξενάκη, μαζί με την Κατέρινα Γρέγου και τον Thierry Maniguet από το γαλλικό μουσείο, η σκηνογραφία της Εύας Μανιδάκη και του Θανάση Δεμίρη (Flux Office) δημιουργεί περιβάλλον εργαστηρίου- με στοιχεία από αίθουσες αρχιτεκτονικών γραφείων, studio ηχογραφήσεων και χώρων μουσικών προβών της εποχής του Ξενάκη. Προσφέρει μια εκ των έσω ματιά στον τρόπο εργασίας του συνθέτη, καθώς και στις μουσικές, λογοτεχνικές και εικαστικές αναφορές του. Ταυτόχρονα κι ένα βλέμμα πιο οικείο και προσωπικό που θέλησε να δώσει η κόρη του στην επετειακή έκθεση, με προσωπικά αντικείμενα του πατέρα της που αφηγούνται την ιστορία της γέννησης και των παιδικών του χρόνων στη Ρουμανία, τα σχολικά του χρόνια στην Αναργύρειο και Κοργιαλένειο Σχολή στις Σπέτσες, όπου στάλθηκε οικότροφος μετά τον θάνατο της μητέρας του. Η απώλεια της όταν εκείνος ήταν μόλις πέντε ετών τον σημάδεψε δια βίου. Τα μουσικά και αρχιτεκτονικά σκίτσα, έργα τέχνης, παρτιτούρες από το ατελιέ του τα οποία είχε κρατήσει η μητέρα της έως τον θάνατο της το 2018 δεσπόζουν στην έκθεση. « Ήθελα να φανεί μ’ έναν τρόπο ότι η σχέση των γονιών μου ήταν ισότιμη και ουσιαστική στη ζωή, κι ότι εκείνη ήταν παρούσα και στο έργο του» είπε η Μάχη Ξενάκη στην παρουσίαση της έκθεσης. «Έζησαν 50 χρόνια μαζί, και είχαν και πνευματικό δεσμό. Η μητέρα μου έχει γράψει πολλά βιβλία για τον πόλεμο κι ο πατέρας μου ενσωμάτωσε στοιχεία από τα βιβλία της στο έργο του».
Η αφήγηση της Μάχης Ξενάκη στρέφεται και στο δικό της βιβλίο «Ένας συναρπαστικός πατέρας», που πρόκειται να κυκλοφορήσει και στα ελληνικά. «Ο πατέρας μου πάντα συνδεόταν με την ομηρική σκέψη, όπου υπάρχει η σύνδεση του κόσμου των ζωντανών με των νεκρών, των φαντασμάτων που έρχονται και καθοδηγούν τους ζωντανούς. Ξέρετε σε όλη τη διάρκεια της προετοιμασίας της έκθεσης για τα 100 χρόνια της γέννησης του, τόσο στο Παρίσι όσο κι εδώ στο ΕΜΣΤ, ερχόταν στα όνειρα μου και μού έλεγε: «Μα καλά, τι ασχολείσαι μ’ εμένα; κάτσε κι ασχολήσου με τη ζωγραφική σου, μπες στο στούντιο σου και ζωγράφισε» λέει η μοναχοκόρη του.
Ο Ξενάκης και η Ελλάδα
Στο project room του 3ου ορόφου παρουσιάζεται η έκθεση «Ο Ξενάκης και η Ελλάδα», αξιοποιώντας το πλούσιο ιστορικό αρχείο του ΚΣΥΜΕ, του οργανισμού που ίδρυσε το 1979 ο Ξενάκης μαζί με τον μουσικολόγο και συνθέτη Στέφανο Βασιλειάδη, τον μουσικολόγο, δάσκαλο και αρχιτέκτονα-πολεοδόμο Γιάννη Γ. Παπαϊωάννου και άλλα 22 μέλη και φιλοξενείται πλέον στο Ωδείον Αθηνών. Μοναδικά τεκμήρια, όπως πρωτότυπες χειρόγραφες επιστολές και κείμενα του Ξενάκη, άρθρα, παρτιτούρες, προγράμματα εκδηλώσεων, φωτογραφίες, ηχογραφήσεις, βίντεο, αλλά και αντικείμενα, όπως η Πολυαγωγία (UPIC), το ηλεκτρονικό σύστημα σύνθεσης που εφηύρε ο ίδιος, αναδεικνύουν ποικίλες πτυχές της σχέσης του με την Ελλάδα έως και τη διοργάνωση του «Πολύτοπου Μυκηνών». Την έκθεση επιμελείται η έφορος του ΚΣΥΜΕ Στέλλα Κουρμπανά και ο Σταμάτης Σχιζάκης, επιμελητής του ΕΜΣΤ.
