Σύνταξη – Επιμέλεια: Στέλιος Βασιλούδης
Η μεγαλύτερη ενιαία αγορά του κόσμου έχει ξεκινήσει ένα τολμηρό σχέδιο φορολογίας του άνθρακα στα σύνορά της. Ο υπόλοιπος κόσμος παρακολουθεί προσεκτικά.
Χωρίς φανφάρες, η Ευρωπαϊκή Ένωση ξεκίνησε ένα τεράστιο πείραμα για το κλίμα. Την 1η Οκτωβρίου, ξεκίνησε η αρχική φάση ενός πανευρωπαϊκού φόρου επί του άνθρακα στα εισαγόμενα αγαθά. Αυτή είναι η πρώτη φορά που δοκιμάζεται φόρος άνθρακα στα σύνορα σε αυτήν την κλίμακα, οπουδήποτε στον κόσμο. Το πείραμα της Ευρώπης θα μπορούσε να προκαλέσει αλυσιδωτές αντιδράσεις σε ολόκληρο τον κόσμο, ωθώντας τις βιομηχανίες με υψηλές εκπομπές να καθαρίσουν την παραγωγή τους και παροτρύνοντας άλλες χώρες να ξεκινήσουν τους δικούς τους φόρους άνθρακα. Μπορεί να καταλήξει να είναι η πιο σημαντική πολιτική για το κλίμα που έχουμε ακούσει ποτέ.
«Αυτό είναι ένα εξαιρετικό παράδειγμα τεράστιας φιλοδοξίας στο ρυθμιστικό μέτωπο», λέει η Emily Lydgate, καθηγήτρια περιβαλλοντικού δικαίου στο Πανεπιστήμιο του Sussex. Τίποτα που να πλησιάζει την κλίμακα ή τη φιλοδοξία του συνοριακού φόρου άνθρακα της ΕΕ δεν υπάρχει πουθενά στον κόσμο, αν και η Καλιφόρνια έχει μια πολύ περιορισμένη εκδοχή του δικού της φόρου άνθρακα στις εισαγωγές ενέργειας. «Είναι πολύ πρωτότυπο να κυκλοφορεί αυτό σε μια τόσο μεγάλη αγορά. Οι αναταράξεις σε όλο το σύστημα θα μπορούσαν να είναι τεράστιες», συμπληρώνει.
Πώς λειτουργεί;
Ο Μηχανισμός Προσαρμογής Συνόρων Άνθρακα (CBAM) είναι ουσιαστικά ένας εισαγωγικός φόρος για προϊόντα υψηλής έντασης άνθρακα, όπως το τσιμέντο, ο χάλυβας, τα λιπάσματα και η ηλεκτρική ενέργεια. Από το 2005, η ΕΕ έχει επιβάλει συντελεστή άνθρακα σε βιομηχανίες υψηλής ρύπανσης εντός των συνόρων της, απαιτώντας από τους κατασκευαστές να αγοράζουν πιστωτικές μονάδες για να καλύψουν τον άνθρακα που εκπέμπουν διαφορετικά κινδυνεύουν με βαριά πρόστιμα. Οι επιχειρήσεις λαμβάνουν έναν ορισμένο αριθμό δωρεάν δικαιωμάτων, αλλά για προϊόντα με μεγάλο αποτύπωμα άνθρακα θα πρέπει να πληρώσουν περίπου 80 ευρώ ανά μετρικό τόνο για το προνόμιο – ένα από τα υψηλότερα τέλη άνθρακα στον κόσμο.
Καθίσταται εμφανές ότι υπάρχει ένα πρόβλημα με αυτό το σύστημα. Η Κίνα, για παράδειγμα, δεν επιβάλλει φόρο άνθρακα στον χάλυβα κάτι που τον καθιστά φθηνότερο, πράγμα που σημαίνει ότι μπορεί να υπονομεύσει τη βιομηχανία χάλυβα της ΕΕ. Οι εταιρείες της ΕΕ που αναζητούν μια καλή συμφωνία πιθανότατα θα στραφούν σε χώρες με τις φθηνότερες τιμές χάλυβα. Ο CBAM είναι μια προσπάθεια να ισοπεδωθούν αυτοί οι όροι ανταγωνισμού. Σύμφωνα με το νέο καθεστώς, ένας εισαγωγέας κινεζικού χάλυβα θα πρέπει να αγοράζει πιστώσεις άνθρακα που αντιστοιχούν στο ίδιο ποσοστό με τον χάλυβα που παράγεται στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Αυτή είναι η ουσία του CBAM – να διασφαλίσει ότι ο άνθρακας στα προϊόντα υψηλών εκπομπών τιμολογείται με τον ίδιο συντελεστή, ανεξάρτητα από το πού παράγονται αυτά τα προϊόντα.
«Η ΕΕ προσπαθεί να εξάγει την τιμή της στον άνθρακα στον υπόλοιπο κόσμο», λέει ο Marcus Ferdinand, επικεφαλής ανάλυσης στην εταιρεία συμβούλων άνθρακα Veyt. Προς το παρόν, ο CBAM βρίσκεται ακόμα σε πρώιμο στάδιο εφαρμογής. Από τον Οκτώβριο του 2023 έως τον Δεκέμβριο του 2025, οι εισαγωγείς αγαθών που καλύπτονται από τον CBAM θα πρέπει να δηλώσουν εκπομπές σε αυτά τα προϊόντα, αλλά δεν θα χρειαστεί να αγοράσουν δικαιώματα άνθρακα. Από το 2026, ωστόσο, οι εισαγωγείς θα πρέπει να αγοράζουν πιστοποιητικά CBAM προκειμένου να καλύψουν αυτές τις «ενσωματωμένες» εκπομπές.
«Ακόμη και αυτό το μεταβατικό στάδιο είναι πολύ μεγάλη υπόθεση», λέει η Lydgate. Οι νέοι κανόνες θα ισχύουν αρχικά για εισαγωγές τσιμέντου, σιδήρου, χάλυβα, αλουμινίου, λιπασμάτων, ηλεκτρικής ενέργειας και υδρογόνου. Αυτό σημαίνει ότι όλοι αυτοί οι εισαγωγείς και οι κατασκευαστές θα πρέπει να αρχίσουν να ποσοτικοποιούν τις εκπομπές τους για να βεβαιωθούν ότι δεν θα παραβιάσουν τον CBAM. «Απλώς με το να είναι ο πρώτος κινητήριος μοχλός σε αυτό, η ΕΕ δρα ως καταλύτης αυτής της τεράστιας αναβάθμισης των δεξιοτήτων των εταιρειών σε όλο τον κόσμο, ώστε να υποχρεωθούν να κάνουν κάτι που μέχρι τώρα δεν έπρεπε να κάνουν σε υποχρεωτική βάση», προσθέτει η Lydgate. Άλλα αγαθά υψηλών εκπομπών, όπως το αργό πετρέλαιο, το συνθετικό καουτσούκ και διάφορα μέταλλα, μπορούν να προστεθούν σε μεταγενέστερες εκδόσεις του CBAM.
Φυσικά, η ΕΕ δεν είναι εντελώς αλτρουιστική. Όταν η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρότεινε τον συνοριακό φόρο άνθρακα, βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό στους φόβους για «διαρροή άνθρακα» – την ιδέα ότι οι ρυπογόνες βιομηχανίες στην ΕΕ θα μετακινούνταν σε χώρες με λιγότερο αυστηρούς κανονισμούς για τον άνθρακα – ή ότι τα προϊόντα της ΕΕ θα αντικατασταθούν από εισαγωγές από αλλού. «Η ευρωπαϊκή βιομηχανία χάλυβα αισθάνεται την πίεση των τιμών του άνθρακα εδώ και χρόνια», λέει ο Adolfo Aiello, αναπληρωτής γενικός διευθυντής της European Steel Association, Eurofer, «αν και είναι ακόμη πολύ νωρίς για να πούμε εάν ο CBAM θα είναι καθαρά θετικός για την βιομηχανία χάλυβα. Σε αυτό το στάδιο δεν είμαστε ούτε θετικοί ούτε αρνητικοί, βρισκόμαστε απλά σε άγνοια», προσθέτει.
Ο συνοριακός φόρος άνθρακα θα παράσχει κίνητρο σε άλλες χώρες να διαμορφώσουν τις δικές τους τιμές άνθρακα, σύμφωνα με το σχέδιο εμπορίας εκπομπών της ΕΕ. Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του CBAM είναι ότι οι τιμές του άνθρακα δεν χρειάζεται να πληρωθούν δύο φορές, επομένως εάν ένας κατασκευαστής χάλυβα πληρώσει για πιστώσεις άνθρακα στη χώρα του, ο εισαγωγέας της ΕΕ δεν θα χρειαστεί να πληρώσει για επιπρόσθετες. Στην πραγματικότητα, αυτό δίνει κίνητρα στις κυβερνήσεις εκτός ΕΕ να ορίσουν τους συντελεστές άνθρακα στις δικές τους χώρες, ώστε να μπορούν να καρπωθούν τα οφέλη της φορολόγησης του άνθρακα, αντί να αφήσουν αυτά τα χρήματα να διαφύγουν στην ΕΕ. Φυσικά, οι επιχειρήσεις θα μπορούσαν επίσης να επενδύσουν σε καθαρότερους τρόπους παραγωγής των προϊόντων τους προκειμένου να αποφύγουν αυτά τα πρόσθετα κόστη. Προς το παρόν, τα κράτη μέλη της ΕΕ πρέπει να διαθέτουν τουλάχιστον τα μισά από τα έσοδα από τις πιστώσεις άνθρακα σε σχέδια μείωσης των εκπομπών άνθρακα ή βελτίωσης της κλιματικής ανθεκτικότητας.
Όλα αυτά ακούγονται σαν ένας περίπλοκος τρόπος για να πιεστεί το κουμπί της κλιματικής αλλαγής – και είναι. Ο CBAM είναι ένα καλό παράδειγμα του φαινομένου των Βρυξελλών – ένας όρος που επινοήθηκε από τον καθηγητή Νομικής της Κολούμπια, Anu Bradford, το 2012. Η φράση περιγράφει τον διακριτικό τρόπο με τον οποίο η ΕΕ ασκεί την επιρροή της: θέτοντας νέα ρυθμιστικά πρότυπα που ωθούν τον υπόλοιπο κόσμο να συγχρονίσει το βήμα του. Ο CBAM φαινομενικά έχει να κάνει με την προστασία της βιομηχανίας της ΕΕ από το να υποσκαφτεί από ξένους παραγωγούς, αλλά θα ενθαρρύνει επίσης άλλες χώρες να δημιουργήσουν δομές εμπορίας εκπομπών ευρωπαϊκού τύπου και να υποχρεώσουν τις βιομηχανίες υψηλής ρύπανσης να μειώσουν το αποτύπωμα άνθρακα των προϊόντων τους. Λίγο λιγότερο από το ένα τέταρτο του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σε μέρη με τέλη άνθρακα, αλλά πολλές από αυτές τις αγορές περιορίζονται σε λίγες μόνο βιομηχανίες. Η πρωτοβουλία της ΕΕ, από την άλλη πλευρά, καλύπτει περίπου το 45% των συνολικών εκπομπών αερίων θερμοκηπίου του μπλοκ.
«Αυτό που πρόκειται να δούμε είναι μια πιθανή ανάπτυξη άλλων αγορών άνθρακα», λέει ο Ferdinand. «Θα το κάνει πιο ορατό και επίσης θα ανεβάσει την τιμολόγηση του άνθρακα στην πολιτική ατζέντα για μέρη που πιθανότατα δεν έδιναν τόση προσοχή πριν». Εάν αυτό λειτουργήσει όπως έχει προγραμματιστεί, ο CBAM θα έχει επίσης το μακροπρόθεσμο αποτέλεσμα να ωθήσει άλλες χώρες να αυξήσουν τις περιβαλλοντικές τους φιλοδοξίες σε συνδυασμό με την Ευρώπη. Προς το παρόν, η ΕΕ χορηγεί μεγάλο αριθμό δωρεάν πιστώσεων άνθρακα σε βιομηχανίες υψηλής ρύπανσης, αλλά αυτά τα δικαιώματα καταργούνται σταδιακά και αναμένεται να σταματήσουν εντελώς έως το 2034. Η μείωση αυτών των δικαιωμάτων θα διατηρήσει την τιμή του άνθρακα υψηλή και θα δώσει κίνητρα στις επιχειρήσεις στην Ευρώπη να βρουν τρόπους να μειώσουν τα αποτυπώματα άνθρακα τους.
Δεν είναι όλες οι χώρες ενθουσιασμένες από την προοπτική του συνοριακού φόρου άνθρακα. Τον Ιούνιο, ο πρεσβευτής της Κίνας στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου είπε ότι ο CBAM ήταν «κάτι λυπηρό» και θα τιμωρούσε άδικα τις αναπτυσσόμενες χώρες. Ο φόρος στα σύνορα μπορεί επίσης να φέρει τις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες σε μειονεκτική θέση. Αυτές οι χώρες είναι ιστορικά υπεύθυνες για ένα μικρό κλάσμα των εκπομπών, αλλά συχνά έχουν βιομηχανίες σχετικά υψηλών εκπομπών άνθρακα, σε σύγκριση με πιο ανεπτυγμένες χώρες. Αυτό ουσιαστικά θέτει ορισμένες χώρες σε μεγάλο εμπορικό μειονέκτημα, γεγονός που μπορεί να βάλει τον CBAM στη λάθος πλευρά των κανόνων του ΠΟΕ που λένε ότι οι έμποροι δεν πρέπει να κάνουν διακρίσεις σε βάρος παρόμοιων προϊόντων από διαφορετικούς εμπορικούς εταίρους.
«Είναι δύσκολο να επινοηθεί μια στεγανή νομική υπεράσπιση για αυτό», λέει η Lydgate. Επειδή όμως ο CBAM είναι τόσο εκτεταμένος και πρωτότυπος, κανείς δεν είναι ακριβώς σίγουρος τι αντίκτυπο θα έχει ή πώς θα ανταποκριθούν οι χώρες και οι επιχειρήσεις. «Στην πολιτική, δεν είναι μόνο το πλαίσιο, αλλά το υλικό και ο σχεδιασμός του μέτρου που το καθιστά αποτελεσματικό ή όχι», λέει ο Aiello. Ο συνοριακός φόρος άνθρακα της ΕΕ θα μπορούσε να προαναγγείλει μια από τις πιο σημαντικές περιβαλλοντικές αλλαγές της δεκαετίας, αλλά ο αντίκτυπός του – όπως πάντα – θα εξαρτηθεί από τις λεπτομέρειες.
