Σύνταξη-Επιμέλεια: Στέλιος Βασιλούδης
Από τη γερμανική ενοποίηση έως την Ισπανία μετά τον Φράνκο, οι περίοδοι ταχείας χαλάρωσης και απελευθέρωσης έχουν -συχνά- πυροδοτήσει την άνθηση του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Μπορεί να ξαναγίνει αυτό;
«Απλά, επειδή η γενιά μας είχε υποφέρει τόσο πολύ, θεωρήσαμε αυτήν την περίοδο σχετικής ηρεμίας ως ένα απροσδόκητο δώρο. Όλοι είχαμε την αίσθηση ότι πρέπει να προφτάσουμε όλα όσα μας είχαν στερηθεί αυτά τα τρομερά χρόνια του πολέμου και τα άμεσα επακόλουθα του από τη ζωή μας – ευτυχία, ελευθερία, την ευκαιρία να επικεντρωθούμε σε πράγματα του πνεύματος». Το πορτρέτο της Ευρώπης του αυστριακού συγγραφέα Stefan Zweig μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο στα απομνημονεύματα του, το 1941 «Ο Κόσμος του Χθες», αντηχεί για άλλη μια φορά. Ο Zweig περιέγραψε τα θέατρα της Βιέννης και τα νυχτερινά κέντρα του Βερολίνου της εποχής της Βαϊμάρης, στα μεταπολεμικά χρόνια, αλλά θα μπορούσε εξίσου εύκολα να μιλήσει στη σημερινή γενιά του κορωνοϊού, τόσο πεινασμένη για κοινωνική επαφή που ψάχνει απεγνωσμένα να βγει από την απομόνωση για να αντισταθμίσει τον χρόνο που έχει χάσει.
Ο πολιτιστικός τομέας και ιδιαίτερα η νυχτερινή οικονομία, πλήττονται ιδιαίτερα από τον κορωνοϊό. Τα κλαμπ είναι -κατά κανόνα- κλειστοί χώροι, όπου συσσωρεύονται (μισομεθυσμένοι) ξένοι μεταξύ τους, σε μια ατμόσφαιρα πνιγηρή και ποτισμένη με σταγονίδια ιδρώτα και σιέλου. Η κοινωνική απόσταση δεν είναι πραγματικά εφαρμόσιμο μέρος της διαδικασίας, η διαδραστική επικοινωνία σε κοντινή απόσταση είναι. Στην πραγματικότητα, προσφέρουν μια εμπειρία που έχει λείψει στους περισσότερους Ευρωπαίους για 12 μήνες.
Πολλοί νέοι, απομονωμένοι από τους συνομηλίκους τους που ζουν συχνά σε μικρά διαμερίσματα τα οποία δεν θα περίμεναν να χρησιμοποιήσουν αποκλειστικά για να ζήσουν, να εργαστούν και να περνούν τον ελεύθερο χρόνο τους, ζητούν απεγνωσμένα να βγουν ξανά έξω. Εάν τα εμβόλια λειτουργήσουν τόσο αποτελεσματικά όσο ελπίζεται και φέρουν οικονομική και κοινωνική ανάκαμψη, η νυχτερινή ζωή μπορεί να είναι ένας από τους πολλούς ευνοημένους των μηνών της καταπιεσμένης ζήτησης. «Μου αρέσει πολύ να αισθάνομαι συνδεδεμένη με πλήθος ανθρώπων και να μπορώ να χαλαρώσω. Θέλω να επιστρέψω σε αυτό» λέει η Νίνα, 23χρονη φοιτήτρια στο Λονδίνο.
Θα μπορούσαμε πραγματικά να περιμένουμε μια νέα περίοδο «βρυχώμενου 1920» μόλις τελειώσει η πανδημία;
Οι στιγμές της μεγάλης πολιτιστικής ανάτασης του περασμένου αιώνα συνέβησαν συχνά μετά από κοινωνική και πολιτική ρήξη, όταν οι άνθρωποι απελευθερώθηκαν ξαφνικά από χρόνια περιορισμού και συλλογικού κοινωνικού τραύματος. Η Ευρώπη του Zweig ακολούθησε τα δολοφονικά πεδία μαχών του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ η φημισμένη σκηνή νυχτερινών κέντρων του Βερολίνου δεν θα υπήρχε χωρίς τα κενά που είχαν απομείνει από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου το 1989, και μετά.
«Είναι σαν να ζεις σε μια δικτατορία», παρατηρεί ο Dimitri Hegemann, κάτοικος μιας σχεδόν ερημικής περιοχής της γερμανικής πρωτεύουσας σήμερα, καθώς η χώρα συγκλονίζεται από ένα άλλο βάναυσο κύμα κορωνοϊού. Ο Hegemann, ένας από τους ιδρυτές του νυχτερινού κέντρου Tresor του Βερολίνου, έχει περισσότερη προσωπική εμπειρία της δικτατορίας από πολλούς στη Δυτική Ευρώπη. Μετακόμισε από την πόλη του στην Westfalia, στο Δυτικό Βερολίνο το 1978, πάνω από μια δεκαετία πριν από την επανένωση της πόλης και έζησε πολύ κοντά στον αυταρχισμό της Ανατολικής Γερμανίας.
Όταν κατέρρευσε ξαφνικά το 1989, είδε τους νέους και από τις δύο πλευρές να προσαρμόζονται στο τέλος του παλιού κόσμου. Η κατάρρευση του κομμουνισμού δεν ήταν εύκολη για όλους τους πρώην «Ossis». Μερικοί ηλικιωμένοι με θέσεις εργασίας και μερίδιο στο σύστημα εξέφρασαν τη λύπη τους για την απώλεια του νόμου και της τάξης στα οποία είχαν μεγαλώσει.
Αλλά για τους νέους, η νέα αίσθηση της ελευθερίας ήταν μεθυστική. Συνέρρευσαν σε κλαμπ όπως το Tresor για να συναντηθούν με τους Δυτικούς. «Οι νέοι που υπέφεραν με την πάροδο των ετών, εκμεταλλεύτηκαν γρήγορα τη νέα τους ελευθερία», λέει ο Hegemann. Η μοναδική στην Ιστορία, διαίρεση του Βερολίνου είχε αφήσει στην πόλη άδειους χώρους – όπως παλιά εργοστάσια ηλεκτρικής ενέργειας, εγκαταστάσεις καθαρισμού νερού και εργοστάσια, τα οποία επαναχρησιμοποιήθηκαν αμέσως ως πολιτιστικοί χώροι όπως γκαλερί και κλαμπ. Ο Hegemann βρήκε έναν παλιό αποθηκευτικό χώρο κάτω από ένα πολυκατάστημα εβραϊκής ιδιοκτησίας που είχε απαλλοτριωθεί από τους Ναζί και στη συνέχεια κατεδαφίστηκε από τις νέες κομμουνιστικές αρχές, μετά τον πόλεμο. Ο επαναλαμβανόμενος techno ήχος που έπαιζε το κλαμπ Tresor, αποτέλεσε το soundtrack του νέου Βερολίνου: αισιόδοξο και σίγουρο για τον εαυτό του.
Άλλα παραδείγματα ακμής της νυχτερινής ζωής σε στιγμές ταχείας απελευθέρωσης -που μπορεί να βρουν αντίκτυπο στο τέλος των lockdowns- αφθονούν. Το 1975, μετά τον θάνατο του Φρανσίσκο Φράνκο, δικτάτορα της Ισπανίας για σχεδόν 40 χρόνια, η χώρα σαρώθηκε από ένα κοινωνικό κίνημα γνωστό ως La Movida, μια έκρηξη της αντικουλτούρας. Οι δεκαετίες του αυταρχισμού ακολουθήθηκαν από μια έκρηξη ηδονισμού, καθώς ο Ισπανικός λαός ανακάλυπτε μια νέα αίσθηση δυνατοτήτων – αν και όχι αμέσως, καθώς η μακρά σκιά του Φραγκισμού χρειάστηκε αρκετό χρόνο για να διαλυθεί.
«Ευλογήστε το χάος, γιατί είναι ένα σημάδι ελευθερίας» δήλωνε ο Tierno Galván, σοσιαλιστής δήμαρχος της Μαδρίτης, το 1984, περιγράφοντας την αναρχία στην πόλη που υπήρξε το κέντρο της φασιστικής Ισπανίας. Τα κλαμπ άνοιγαν στις 4 π.μ. Οι πανκ περιπλανιούνταν στους δρόμους με τα μαλλιά τους φτιαγμένα σε βαμμένες αιχμές. Μουσικά συγκροτήματα σχηματίζονταν και διαλύονταν σχεδόν σε καθημερινή βάση. Οι Ισπανίδες που δραπέτευαν από την αυστηρά πατριαρχική τάξη των χρόνων του Φράνκο απολάμβαναν ιδιαίτερα τις ελευθερίες του νέου κόσμου.
«Οι πρώτες μου ταινίες συνέπεσαν με μια στιγμή απόλυτης και ζωτικής σημασίας έκρηξης, σε αυτήν την πόλη», είπε κάποτε ο Pedro Almodóvar, κορυφαίος χρονογράφος της εποχής. «Η Μαδρίτη στις αρχές της δεκαετίας του 1980 ήταν ίσως η πιο χαρούμενη, η πιο ανεκτική και διασκεδαστική πόλη στον κόσμο. Ήταν πραγματικά η αναγέννηση της πόλης μετά από την φρικτή περίοδο του καθεστώτος Φράνκο» συμπλήρωσε.
Πέρα από την ανεκμετάλλευτη ζήτηση για χορό, μουσική και κοινωνικοποίηση, οι αλλαγές που επήλθαν στις οικονομίες από την πανδημία, ιδιαίτερα στις πόλεις, αποτελούν λόγο αισιοδοξίας για την αναγέννηση της νυχτερινής ζωής. Τα κλαμπ, που απαιτούν λίγα πράγματα για να εγκατασταθούν και να λειτουργήσουν -όπως ένα ηχοσύστημα, μια προσωρινή μπάρα και προσωπικό- ευδοκιμούν πάντα σε χώρους που μένουν ανεκμετάλλευτοι, όπως αποθήκες και υπόγεια.
«Υπάρχουν δομικοί λόγοι που μας κάνουν να πιστεύουμε ότι η μετα κορωνοϊό πόλη μπορεί να είναι διαφορετική – πιο ατακτοποίητη, λιγότερο ακριβή και νεότερη» έγραψε ο αστικολόγος Edward Glaeser, νωρίτερα φέτος. Ορισμένες εταιρείες θα μετακινηθούν από τις μεγάλες πόλεις σε φθηνότερες περιοχές. Άλλοι θα υιοθετήσουν υβριδική ή και full time εργασία από το σπίτι, η οποία μπορεί να μειώσει τη συνολική ζήτηση για χώρο γραφείου, αν και η αβεβαιότητα παραμένει. Το αντεπιχείρημα είναι ότι τα γραφεία θα πρέπει να γίνουν πιο ευχάριστα για να ανταγωνιστούν την εργασία από το σπίτι, για παράδειγμα παρέχοντας περισσότερο χώρο ανά εργαζόμενο, και έτσι η συνολική ζήτηση δεν θα αλλάξει όσο αναμένεται.
Θα υπάρξουν δραστικές αλλαγές στα καταστήματα των κεντρικών δρόμων καθώς θα αποσύρεται η κυβερνητική υποστήριξη στις επιχειρήσεις. Ορισμένες επιχειρήσεις θα ευδοκιμήσουν στην αναμενόμενη ανάκαμψη μετά το κορωνοϊό, πολλές άλλες θα καταρρεύσουν, αν δεν το έχουν ήδη κάνει. Οι πόλεις θα πρέπει σύντομα να σκεφτούν τι θα κάνουν με τους χώρους που μέχρι πρόσφατα φιλοξενούσαν εστιατόρια, καφέ και καταστήματα.
Θα πρέπει να εξετάσουν το ενδεχόμενο να μιμηθούν το γερμανικό Zwischennutzung, μια άδεια προσωρινής χρήσης που ήταν δημοφιλής στο Βερολίνο την δεκαετία του 1990, η οποία επέτρεπε στους επίδοξους ιδιοκτήτες νυχτερινών κέντρων, γκαλερί και μπαρ να αναλάβουν τους χώρους που έγιναν ξαφνικά διαθέσιμοι, λέει ο Tobias Rapp, συγγραφέας του «Lost and Sound» που καταγράφει την σκηνή της νυχτερινής ζωής του Βερολίνου.
«Τα καταστήματα δεν κλείνουν επίσημα αυτή τη στιγμή επειδή υπάρχει μια κυβερνητική ομπρέλα προστασίας. Αλλά, τη στιγμή που η κυβέρνηση αποσύρει την υποστήριξη της, ίσως το ένα τρίτο όλων των καταστημάτων της πόλης να εξαφανιστεί. Και το ερώτημα είναι: «Τι θα συμβεί σε αυτούς τους κενούς χώρους;».
Ο Rapp απαντά, ότι το Βερολίνο και άλλες πόλεις ενδέχεται σύντομα να είναι γεμάτες από χώρους που θα μπορούσαν να είναι μπαρ και νυχτερινά κέντρα, ή να χρησιμοποιηθούν για εκθέσεις και στούντιο καλλιτεχνών. Τα κέντρα των πόλεων και οι εμπορικές περιοχές που είναι σχετικά αραιοκατοικημένες θα μπορούσαν να είναι ιδανικοί χώροι για την αναγέννηση της νυχτερινής ζωής, εάν δοθεί η σωστή ώθηση από πόλεις και κυβερνήσεις. «Υπάρχει κενό. Οι άνθρωποι μπορούν να το γεμίσουν – γιατί όχι;» λέει ο Rapp.
Έχουν ήδη παρουσιαστεί προτάσεις για την επαναχρησιμοποίηση ενός επταώροφου πρώην πολυκαταστήματος στην Oxford Street του Λονδίνου ως κέντρου τέχνης. Αυτό θα μπορούσε να αποτελέσει μοντέλο για εμπορικές περιοχές σε πόλεις των οποίων η οικονομία έχει μετατοπιστεί, αν δεν έχει εξαφανιστεί τελείως, από την πανδημία.
«Τα κέντρα των μεγάλων μητροπόλεων είχαν μετατραπεί, με αυξανόμενο ρυθμό, σε εμπορικούς χώρους – για κάτι περισσότερο από ψώνια. Αυτή η κρίση μπορεί να αποτελέσει την ευκαιρία για να επιστρέψει η πολιτιστική ζωή στα κέντρα των πόλεων», λέει ο Jochen Eisenbrand του Μουσείου Σχεδιασμού Vitra στο Weil am Rhein της Γερμανίας, ο οποίος επιμελήθηκε την έκθεση: «Νυχτερινός πυρετός», του 2018 – σχετικά με τον πολιτισμό των κλαμπ.
Τα κλαμπ είναι μέρη για κάτι περισσότερο από το να μεθύσει κανείς. Παρέχουν ευκαιρίες σε άπειρους αλλά φιλόδοξους μουσικούς να παίξουν μπροστά σε μικρό κοινό. Μπορούν να είναι μεταξύ των λίγων χώρων όπου οι περιθωριοποιημένες ομάδες, που ζουν σε συντηρητικές κοινωνίες, αισθάνονται ασφαλείς, όπως στο νυχτερινό κέντρο διασκέδασης Bassiani στην Τιφλίδα της Γεωργίας.
Η νυχτερινή οικονομία είναι επίσης σημαντικό μέρος της ευρύτερης οικονομίας της πόλης, υποστηρίζει ο τομέας. Ο βιομηχανικός όμιλος, Berlin Club Commission εκτιμά ότι ο τομέας παρήγαγε περίπου 1,5 δις ευρώ για την πόλη πριν από την πανδημία, εκτός από την προσέλκυση νέων που εργάζονται σε νεοσύστατες επιχειρήσεις και τον εξωραϊσμό της εικόνας της γερμανικής πρωτεύουσας στο εξωτερικό.
Στους ιδιοκτήτες νυχτερινών κέντρων κυριαρχεί η αίσθηση της εγκατάλειψης και της παραμέλησης από το κράτος. Οι (κακόβουλοι) νομοθέτες δεν κατανοούν σωστά την αξία των συλλόγων, τόσο από πολιτιστική όσο και από οικονομική άποψη, δηλώνουν. Ο τομέας έχει ήδη δεχθεί επίθεση εδώ και αρκετά χρόνια, καθώς η άνοδος των τιμών των ακινήτων και οι αντιδράσεις των -ιδιαίτερα ευαίσθητων στον θόρυβο- κατοίκων των κεντρικών περιοχών, αναγκάζουν όλο και περισσότερους συλλόγους να κλείσουν.
Όπως είναι φυσικό, πολλά κλαμπ που έχουν κλείσει για έναν χρόνο είναι στα πρόθυρα να κλείσουν για πάντα. Ο Hegemann λέει ότι εάν το Tresor δεν ανοίξει ξανά μέχρι το τέλος του έτους, θα κλείσει μόνιμα, ακόμη και με κυβερνητική υποστήριξη. Πρέπει όμως να σωθούν; Υπάρχει ένα πειστικό επιχείρημα ότι οι σύλλογοι δεν είναι μουσεία αλλά ζωντανές αντανακλάσεις της εξέλιξης μιας πόλης. Αν κάποιοι αποτύχουν, άλλοι θα τους αντικαταστήσουν, ικανοποιώντας μια διαρκώς παρούσα ζήτηση. Σε τελική ανάλυση, «οι σύλλογοι ήταν πάντα εφήμεροι» λέει ο Eisenbrand.
Μετά από έναν χρόνο επιμελούς πλύσης χεριών, χρήσης αγκώνων και αποφυγής μεγάλου πλήθους, είναι σχεδόν αδύνατο να φανταστεί κανείς μείξη (χωρίς μάσκα), με εκατοντάδες άλλα άτομα. Αλλά όπως οι κοινωνίες προσαρμόστηκαν γρήγορα στις απαιτήσεις της πανδημίας, δεν υπάρχει κανένας λόγος να πιστεύουμε ότι, εάν τα εμβόλια καταστείλουν τον κορωνοϊό τόσο αποτελεσματικά όσο ελπίζουμε, δεν θα επιστρέψουμε γρήγορα στους παλιούς τρόπους.
Το τέλος της πανδημίας, τουλάχιστον στα πλούσια κράτη του κόσμου, φαίνεται προσιτό. Εικόνες από τα λίγα μέρη που είναι σχεδόν χωρίς τον ιό, όπως η Αυστραλία και η Ταϊβάν, υποδηλώνουν ότι το μέλλον του clubbing μοιάζει πολύ με το παρελθόν του: χωρίς μάσκα, γεμάτο, ανεμπόδιστα. Η πεντακάθαρη ζήτηση για πάρτι σε συνδυασμό με τις διαρθρωτικές αλλαγές που ενδέχεται να υπάρξουν στις πόλεις, υποδηλώνει ότι η συζήτηση για ένα νέο «βρυχώμενο 1920», μπορεί να μην είναι πολύ και υπερβολική.
Πηγή: The New Statesman
