Σύνταξη – Επιμέλεια: Στέλιος Βασιλούδης
Ένα χρόνο μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις αναρωτιούνται για τον αντίκτυπο των κυρώσεων.
Το λογότυπό του στα φλιτζάνια του καφέ είναι πλέον «Vkusno i tochka» – που, στα ρωσικά, σημαίνει: «Νόστιμο, τελεία». Όμως, οι νεαρές γυναίκες που στριμώχνονται έξω από το εστιατόριο στην Κόκκινη Πλατεία, εξακολουθούν να το αποκαλούν με το παλιό του όνομα: МcDonald’s. Παρά το rebranding, το φαγητό έχει την ίδια γεύση όπως πάντα, λένε. Αλλά το κενό που αφήνουν οι άλλες δυτικες μάρκες καλύπτεται με λιγότερη ευκολία.
Στο εμπορικό κέντρο πίσω τους, οι βιτρίνες των οίκων μόδας όπως η H&M και η Zara είναι πλέον κλειστές. Ορισμένες από τις κυρώσεις που έπληξαν τη Ρωσία μετά την εισβολή στην Ουκρανία στις 24 Φεβρουαρίου του 2022, όπως το πάγωμα του διεθνούς συστήματος πληρωμών SWIFT, έχουν επιβληθεί από δυτικές κυβερνήσεις. Άλλες, όπως η έξοδος των McDonald’s, είναι αποτέλεσμα αποφάσεων πολυεθνικών. Για τις νεαρές γυναίκες στο μεσημεριανό τους διάλειμμα, όλα καταλήγουν στο ίδιο πράγμα. «Γεννηθήκαμε στην εποχή των ανοιχτών συνόρων και τώρα είμαστε ξανά αποκλεισμένοι από τον κόσμο. Υπάρχει αυτή η αίσθηση του Ψυχρού Πολέμου, είναι καταθλιπτικό», λεει η 22χρονη Μαρίνα, υπάλληλος μουσείου, η οποία προτίμησε να μη δώσει το επώνυμό της.
Οι πιο παθιασμένοι υποστηρικτές της Ουκρανίας θέλουν να ανανεώσει η Δύση τη στόχευση της Μόσχας με σκληρότερα μέτρα. «Το έλλειμμα του ρωσικού προϋπολογισμού αυξάνεται, τα έσοδα από το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο μειώνονται στο μισό, τα εξαρτήματα είναι δύσκολο να βρεθούν, τα μπέργκερ McPutin είναι φρικτά», δήλωσε στο POLITICO ο υπουργός Εξωτερικών της Λιθουανίας, Gabrielius Landsbergis.
Για άλλους, ο στόχος δεν έχει επιτευχθεί ακόμη. «Για να δηλώσω το προφανές, ο στόχος των κυρώσεων είναι να τερματιστεί ο πόλεμος», λεει ο Michael McFaul, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ, ο οποίος μελετά τις κυρώσεις. «Ο πόλεμος δεν έχει τελειώσει», προσθέτει. «Αυτό σημαίνει ότι οι κυρώσεις δεν έχουν επιτύχει τον στόχο που θέσαμε», συνεχίζει.
Οι περισσότεροι διπλωμάτες και αξιωματούχοι της ΕΕ που εμπλέκονται στην ευρωπαϊκή πολιτική κυρώσεων, τόνισαν ότι ο στόχος δεν ήταν (ρεαλιστικά ποτέ) να αναγκαστεί η Ρωσία να αποσύρει τα στρατεύματά της. Αντίθετα, ο στόχος ήταν η αποδυνάμωση της πολεμικής μηχανής του Κρεμλινου, μέσω της στέρησης της χρηματοδότησης του Putin.
Ωστόσο, παρά τις πρώτες προβλέψεις, η ρωσική οικονομία δεν έχει καταρρεύσει ως αποτέλεσμα του παγώματος των εμπορικών συναλλαγών με τη Δύση. Οι έγκαιρες παρεμβάσεις της Κεντρικής Τράπεζας της Ρωσίας, τα έσοδα από τις υπόλοιπες εξαγωγές ενέργειας και η στροφή προς νέες αγορές έχουν καλύψει το κενό. Ένα χρόνο μετά τον πόλεμο, αυτό εγείρει το ερώτημα: Άξιζε πραγματικά όλη η προσπάθεια και η οικονομική δυσπραγία στην Ευρώπη; Η συζήτηση είναι επικαιρη, καθώς η ΕΕ εξετάζει τον 10ο γύρο κυρώσεων ενόψει της επετείου της εισβολής της Ρωσίας, στις 24 Φεβρουαρίου.
«Συχνά, υπάρχουν πολύ υψηλές προσδοκίες για το τι μπορούν να επιτύχουν οι κυρώσεις βραχυπρόθεσμα και κατά της στρατιωτικής επιθετικότητας», λεει η Maria Shagina, ερευνήτρια στο Διεθνές Ινστιτούτο Στρατηγικών Μελετών. «Για όσους περίμεναν ότι οι κυρώσεις θα τερματίσουν τον πόλεμο, αυτό ήταν ευσεβής πόθος», συμπληρώνει.
Το αποτέλεσμα του shock
Το πρώτο κύμα οικονομικών μέτρων κατά της Ρωσίας ήταν άνευ προηγουμένου σε μέγεθος και ταχύτητα. Η ΕΕ ενέκρινε δύο ευρείας εμβέλειας πακέτα κυρώσεων αμέσως μετά την εισβολή στις 24 Φεβρουαρίου. Ένα τρίτο πακέτο ακολούθησε μια εβδομάδα αργότερα και απέκλεισε ορισμένες ρωσικές τράπεζες από το διεθνές σύστημα πληρωμών SWIFT – ένα μέτρο αδιανόητο πριν από τον πόλεμο.
«Υπήρξε ένα τεράστιο φαινόμενο συσπείρωσης γύρω από τη σημαία», δήλωσε ένας διπλωμάτης της ΕΕ. «Η εισβολή ήταν τόσο απρόκλητη και τόσο βάναυση. Υπήρξε μεγάλη συναίνεση για να αντιδράσουμε πολύ δυνατά», συμπληρώνει. Τους μήνες που ακολούθησαν, το ένα πακέτο κυρώσεων διαδέχτηκε γρήγορα το άλλο. Όμως πίσω από κλειστές πόρτες, τα πράγματα έγιναν γρήγορα περίπλοκα.
Ορισμένες χώρες της ΕΕ άρχισαν να αποφεύγουν βήματα που θα έπλητταν υπερβολικά τις δικές τους οικονομίες. Το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο – ζωτικές πηγές εσόδων από τις εξαγωγές της Ρωσίας – παρέμειναν αρχικά ανέγγιχτα, προς απογοήτευση της Πολωνίας και των χωρών της Βαλτικής, των πιο ένθερμων υποστηρικτών της Ουκρανίας στην ΕΕ.
Λιγότερο από ένα μήνα μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, οι Ευρωπαίοι διπλωμάτες μιλούσαν ήδη για «κούραση από τις κυρώσεις». Όταν οι Βρυξέλλες προσπάθησαν πράγματι να επιβάλουν κυρώσεις για το ρωσικό αργό πετρέλαιο, ξεκίνησε ενας επίπονος αγώνας – διάρκειας ενός μήνα – για να πειστούν να συμμετάσχουν όλες οι χώρες της ΕΕ. Τελικά, ο Ούγγρος Viktor Orbán υπέγραψε το σχέδιο – αλλά μόνο αφού είχε πετύχει σημαντικές εξαιρεσεις.
Όλα αυτά ενήργησαν στο να αμβλύνουν το πλήγμα στην οικονομία της Ρωσίας. Οι κυρώσεις στα ορυκτά καύσιμα ήρθαν επίσης με μεταβατικές περιόδους, δίνοντας στη Ρωσία χρόνο να προσαρμοστεί και να προσανατολίσει τις εξαγωγές της σε άλλα μέρη του κόσμου. «Χρειαζόταν ενα αρχικο shock για να είναι τα μέτρα αποτελεσματικα, στερώντας το πλεονέκτημα της περιόδου προσαρμογής», λεει η Shagina.
Ρωσική ανθεκτικότης
Ο δισταγμός της Ευρώπης να προχωρήσει σε μαζικές κυρώσεις μια και έξω είναι μόνο μια εξήγηση γιατί ένα χρόνο μετά, η συνολική επίδραση των μετρων στη ρωσική οικονομία είναι μετρια.
Ενώ η ρωσική οικονομία συρρικνώθηκε πέρυσι – έως και 4,5% – σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα (ή μόλις 2,2%, σύμφωνα με την εκτίμηση του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου), οι προβλέψεις δείχνουν ότι η ζημιά θα είναι λιγότερο σοβαρή φέτος. Σύμφωνα με το ΔΝΤ, η οικονομία θα μπορούσε να αναπτυχθεί ακόμη και κατά 0,3%.
«Έφυγε ένας τεράστιος αριθμός επιχειρήσεων, οι εισαγωγές έχουν καταρρεύσει», δήλωσε η Μαρία Δεμερτζή του Bruegel think thank. «Όμως το ΑΕΠ δεν είναι -15%, όπως ήλπιζαν ορισμένοι στην αρχή». Οι ρωσικές εξαγωγές δεν εξατμίστηκαν, καθώς αφορούν σε μεγάλο βαθμό την ενέργεια. Παρόλο που η ΕΕ μείωσε σταθερά τις αγορές ενέργειας από τη Μόσχα, οι αυξανόμενες τιμές σήμαιναν ότι οι ταμειακές ροές προς τη Ρωσία παρέμειναν υψηλές.
«Η ΕΕ δεν σταμάτησε να αγοράζει ρωσική ενέργεια. Γιατί μας εκπλήσσει το ότι η ρωσική οικονομία δεν έχει καταρρεύσει;» ρωτα η Δεμερτζή. «Ήταν μια επιλογή που έκανε η ΕΕ, η οποία οδήγησε στη διατήρηση της ρωσικής οικονομίας», λέει η ίδια.
Ένας άλλος στόχος της πολιτικής κυρώσεων της ΕΕ ήταν να χτυπήσει τη ρωσική ελίτ. Εάν οι Ρώσοι ολιγάρχες δεν ήταν σε θέση να αγοράζουν ακριβές ιταλικές δερμάτινες βαλίτσες ή γαλλικά κρασιά, θα μπορούσαν να στραφούν εναντίον του Putin – ήλπιζαν ορισμένοι υποστηρικτές της Ουκρανίας. Η ΕΕ έχει επιβάλει μέχρι στιγμής κυρώσεις σε 1.386 άτομα, γεγονός που μεταφράζεται σε περιορισμό της δυνατότητας τους να ταξιδεύουν και να έχουν πρόσβαση στα χρήματά τους.
Μερικοί αναλυτές υποστηρίζουν ότι είναι καταρχήν ψευδαίσθηση να πιστεύει κανείς ότι η επιβολή κυρώσεων σε άτομα θα μπορούσε να επηρεάσει τον πόλεμο. Πολλοί ολιγάρχες εξαρτώνται από την καλή θέληση του Putin και αυτό δεν πρόκειται να αλλάξει μόνο και μόνο επειδή τους έχουν επιβληθεί κυρώσεις από τη Δύση, λεει ο πρώην Ελβετός διπλωμάτης Thomas Borer. Οι κυρώσεις φάνηκαν επίσης να έχουν περιορισμένη επίδραση στην αλλαγή της στάσης του μέσου Ρώσου. Μια δημοσκόπηση της ανεξάρτητης εταιρείας Levada Center που διεξήχθη τον Σεπτέμβριο του περασμένου έτους έδειξε ότι η πλειοψηφία των Ρώσων δεν ανησυχεί για τις δυτικές κυρώσεις.
Καθώς οι Βρυξέλλες ετοιμάζουν έναν ακόμη γύρο κυρώσεων, οι κυβερνήσεις της Δυτικής Ευρώπης αρχίζουν να αναρωτιούνται πόσο νόημα έχουν πια. Ενώ η Πολωνία και η Βαλτική εξακολουθούν να θέλουν σκληρότερες, βαθύτερες περικοπές στο εμπόριο με τη Ρωσία, οι διπλωμάτες της Δυτικής ΕΕ λένε ότι ο χρόνος και η προσπάθεια θα ήταν καλύτερα να δαπανηθούν για την επιβολή των υφιστάμενων κυρώσεων.
Πολλοί ειδικοί προβλέπουν ότι ο πραγματικός πόνος για τη Ρωσία θα εμφανιστεί σταδιακά. Ελλείψει δυτικών εξαρτημάτων και τεχνολογίας και περιορισμένης ικανότητάς της να εξάγει, η Μόσχα κινδυνεύει να διολισθήσει σταθερά προς το να γίνει ένα άλλο Ιράν – ένα διεθνώς απομονωμένο κράτος που αντιμετωπίζει αυξανόμενα οικονομικά προβλήματα.
«Οι κυρώσεις είναι ένα δηλητήριο αργής δράσης, λίγο σαν το αρσενικό», ειπε ο επικεφαλής εξωτερικής πολιτικής του μπλοκ, Josep Borrell, στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο αυτόν τον μήνα. «Χρειάζεται χρόνο».
Πηγή: POLITICO
