«Από τον Ηρακλή στον Μέγα Αλέξανδρο» (Hercules to Alexander the Great. Treasures from the ancient capital of Macedon, a Hellenic Kingdom in the Age of Democracy) ονομάζεται η έκθεση που θα παρουσιαστεί από τις 7 Απριλίου μέχρι τις 29 Αυγούστου του 2011 στην Οξφόρδη της Μ. Βρετανίας. Η περιοδική έκθεση που διοργανώνεται από το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, την ΙΖ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων θα παρουσιαστεί στο Μουσείο Ashmolean (The Ashmolean Museum Of Art & Archaeology).
Τα αντικείμενα που θα εκτεθούν προέρχονται από τις Αιγές, την πόλη δηλαδή που αποτελούσε στρατιωτική μακεδονική αποικία στα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Οι Αιγές, οι οποίες βρισκόντουσαν στην παραλιακή Κιλικία, αποτελούσαν το λίκνο της βασιλικής δυναστείας καθώς και το πατροπαράδοτο κέντρο των Μακεδόνων.
Σημαντικό έκθεμα θεωρείται το πορτρέτο του Μεγάλου Αλεξάνδρου που προέρχεται από την Πέλλα, ενώ αξίζει να σημειωθεί ότι τα περισσότερα εκθέματα δεν έχουν παρουσιαστεί ποτέ στο κοινό, ενώ πολλά από αυτά είναι προϊόν ανασκαφών της τελευταίας εικοσαετίας.
Η ιδιαιτερότητα αυτής της έκθεσης
Αυτό σημαίνει ότι:
• Η Μακεδονία δεν ορίζεται ως γεωγραφική ενότητα που αντιστοιχεί με την σύγχρονη διοικητική περιφέρεια.
• Δεν παρουσιάζεται το ελληνιστικό βασίλειο της Μακεδονίας και βέβαια ούτε η αντίστοιχη ρωμαϊκή επαρχία.
• Τα αντικείμενα που παρουσιάζονται δεν προέρχονται από διαφορετικές περιοχές ανεξάρτητα από την αρχαία κρατική ή φυλετική τους οντότητα [βασίλειο των Μακεδόνων, βασίλειο της Ελίμειας (Αιανή), άλλα φυλετικά βασίλεια, πόλεις-αποικίες των νοτιοελλαδικών κρατών].
• Με εξαίρεση το πορτρέτο του Αλέξανδρου από την Πέλλα τα αντικείμενα προέρχονται όλα από τις Αιγές και την χώρα των Αιγών, από τον τόπο δηλαδή που αδιαφιλονίκητα υπήρξε το λίκνο της βασιλικής δυναστείας και συγχρόνως το πατροπαράδοτο κέντρο των Μακεδόνων από τον καιρό της εγκατάστασης τους στα βόρεια του Ολύμπου.
Σύμφωνα με την επιλογή των ίδιων των βασιλέων οι Αιγές έγιναν το θέατρο συγκλονιστικών εξελίξεων που ουσιαστικά άλλαξαν τηνν ιστορία του κόσμου. Εδώ το 336 π.Χ. ο Φίλιππος διάλεξε να γιορτάσει την παντοδυναμία του σαν εκλεγμένος ηγεμόνας όλων των Ελλήνων και συνάντησε τη μοίρα του. Εδώ ο Αλέξανδρος ανακηρύχτηκε βασιλιάς και από εδώ την άνοιξη του 334π.Χ. ξεκίνησε την μεγάλη εκστρατεία.
• Πολλά από τα εκθέματα σχετίζονται άμεσα με μέλη – άντρες και γυναίκες – της ίδιας της βασιλικής δυναστείας και ακριβώς αυτή η δραματικά φορτισμένη συσχέτιση με συγκεκριμένα ιστορικά πρόσωπα γίνεται ένας εξαιρετικός – όπως δείχνει η εμπειρία μας από το μουσείο των Αιγών – αφηγηματικός μοχλός που «ζωντανεύει» την επαφή και ενεργοποιεί την συναισθηματική μέθεξη του επισκέπτη.
• Μολονότι αρκετά από τα αντικείμενα είναι μικρά κομψοτεχνήματα, ακόμη και καλλιτεχνικά αριστουργήματα, υπάρχουν άλλα (θραύσματα, όστρακα, καρφιά, καμένες μάζες κ.τ.λ.) που σε πρώτη ματιά ξαφνιάζει η παρουσία τους, ωστόσο βασικό κριτήριο της επιλογής τους αποτέλεσε η προσπάθεια της παρουσίασης των ανασκαφικών δεδομένων – συμφραζόμενων που οδηγούν σε απόλυτα κρίσιμες ιστορικές ταυτίσεις και ερμηνείες (π.χ. βασιλικές ταφικές πυρές και ομηρικά έθιμα ταφής, χρονολογήσεις κ.ο.κ).
• Χρονολογικά η έκθεση αρχίζει από το τέλος των μυκηναϊκών χρόνων δίνεται αρκετή έμφαση στα γεωμετρικά χρόνια (ή πρώιμη εποχή του σιδήρου 10ος-8ος αιώνας) – «εποχή του μύθου» – και με άξονα τους Τημενίδες ηγεμόνες παρακολουθεί τις εξελίξεις των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων φθάνοντας ως τον Αλέξανδρο Δ΄, γιο του Μεγαλέξανδρου και της Ρωξάνης, που ήταν ο τελευταίος της γενιάς του.
• Σύμφωνα με την απόφαση του Κ.Α.Σ. στην έκθεση συμπεριλαμβάνονται 551 αρχαία αντικείμενα και ομάδες αντικειμένων. Εκτός από 24 αντικείμενα που προέρχονται από την έκθεση των θησαυρών όλα τα υπόλοιπα βρίσκονται τώρα στα θησαυροφυλάκια και στις αποθήκες του μουσείου και με εξαίρεση τα κοσμήματα και τα χρυσά ελάσματα από το φόρεμα της «Δέσποινας των Αιγών» που συμπεριλήφθηκαν σε έκθεση στη Νέα Υόρκη το 2004 δεν έχουν ποτέ παρουσιαστεί στο κοινό. (τα περισσότερα δεν έχουν εκτεθεί στο κοινό ανασκαφές τελευταίας 20ετίας).
• Πολλά από αυτά είναι προϊόν των ανασκαφών της τελευταίας εικοσαετίας και ο κατάλογος της έκθεσης που περιέχει δοκίμια γενικότερου χαρακτήρα, ώστε να αποτελέσει ένα ενδιαφέρον βιβλίο με ζωή ανεξάρτητη από το εκθεσιακό γεγονός, θα είναι συγχρόνως και μια πρώτη παρουσίαση για αρκετά από αυτά.
• Με δεδομένο ότι το μουσείο Ασμόλεαν που φιλοξενεί την έκθεση είναι το πανεπιστημιακό μουσείο της Οξφόρδης, ενός πανεπιστημίου που σήμερα αναγνωρίζεται ως το μεγαλύτερο διεθνές κέντρο των κλασικών σπουδών, θεωρούμε ότι η παρουσίαση εκεί όλου αυτού του εξαιρετικά ενδιαφέροντος υλικού θα προωθήσει σημαντικά την επιστημονική έρευνα, υπάρχουν μάλιστα αντικείμενα που επιλέχθηκαν ακριβώς για να αποτελέσουν έναυσμα επιστημονικού διαλόγου, χωρίς φυσικά αυτό να σημαίνει ότι η παρουσίαση θα έχει εσωστρεφή ακαδημαϊκό χαρακτήρα. Αντίθετα μάλιστα στόχος είναι η όσο γίνεται πιο «ζωντανή» και γλαφυρή παρουσίαση του υλικού και για τον σκοπό αυτό θα επιστρατευθούν διάφορα εποπτικά μέσα (βίντεο, φωτομωσαϊκό, κ.τ.λ.)
• Παράλληλα με την έκθεση το πανεπιστήμιο οργανώνει για ολόκληρο το θερινό εξάμηνο ανοιχτό σεμινάριο με δύο πρωτότυπες παρουσιάσεις κάθε εβδομάδα από ειδικούς επιστήμονες και ερευνητές με θέματα αρχαιολογίας, ιστορίας, επιγραφικής κ.τ.λ. σχετικά με την Μακεδονία».
Στόχος της έκθεσης
Από τον καιρό της μεγάλης ανακάλυψης του Μανόλη Ανδρόνικου τα ευρήματα της αρχαιολογικής σκαπάνης που ολοένα αυξάνονται με γεωμετρική πρόοδο, αλλά και η διαλεκτική τους με τις γραπτές πηγές αποδεικνύουν ότι το βασίλειο των Μακεδόνων δεν ήταν τίποτε άλλο παρά ένα από τα πολλά ελληνικά φυλετικά κρατίδια της γεωμετρικής εποχής. Όπως συνέβη και με άλλα αντίστοιχα μορφώματα (Ήπειρος, Ελίμεια κ.τ.λ.) που βρέθηκαν στην περιφέρεια των μεγάλων πολιτικοκοινωνικών εξελίξεων του ελλαδικού νότου, το συντηρητικό και εσωστρεφές Μακεδονικό βασίλειο διατήρησε δομές και παραδόσεις της ομηρικής εποχής, ενώ στην Αθήνα και σε πολλές άλλες πόλεις-κράτη εγκαθιδρυόταν και εδραιωνόταν η δημοκρατία.
Στα μέσα του 7ου αι. π.Χ. ο Περδίκκας Α΄ γίνεται βασιλιάς των Μακεδόνων και εγκαθιδρύει την δυναστεία των Τημενιδών που θα κυβερνήσει για τρεισήμισι αιώνες και θα δώσει στην παγκόσμια ιστορία τον πιο συναρπαστικό ήρωα της, τον Μέγα Αλέξανδρο. Απόγονοι του Ηρακλή, οι Τημενίδες συνεχίζουν με τον μύθο τους την ηρωική παράδοση των «διογενών» βασιλέων του ομηρικού έπους. Μαζί τους οι Μακεδόνες περνούν από την προϊστορία στην ιστορία, τα πρόσωπα αποκτούν ονόματα και οι πράξεις συγκεκριμένο περίγραμμα. Από το τέλος των αρχαϊκών χρόνων υπολογίσιμη περιφερειακή δύναμη, το μακεδονικό βασίλειο μετέχει ενεργά στα κοινά πολιτικά πράγματα, αλλά και στους θεσμούς (ολυμπιακοί και δελφικοί αγώνες κ.λ.π.) που συνέχουν τον ελληνικό κόσμο.
Το 4ο αι. π.Χ. ο Φίλιππος Β΄ (359-336 π.Χ.), εξαίρετος στρατηγός και μέγας πολιτικός, θα κάνει το κράτος του πρώτη δύναμη. Η αυλή του θα γίνει για την τέχνη και τον πολιτισμό ότι ήταν τον προηγούμενο αιώνα η Αθήνα του Περικλή και ο ίδιος θα εκλεγεί ηγεμόνας και αρχιστράτηγος όλων των Ελλήνων, κατορθώνοντας το ως τότε ακατόρθωτο. Έτσι με την καθοδήγηση του Φιλίππου και του γιου του Αλέξανδρου Γ΄, δυο μεγαλοφυών βασιλέων που ιδανικά ενσάρκωσαν το πλατωνικό πρότυπο του πεφωτισμένου ηγεμόνα, η Ελλάδα θα ξεπεράσει την βαθιά κρίση στην οποία βρισκόταν και το μακεδονικό βασίλειο θα γίνει ο ριζοσπαστικός μοχλός που θα οδηγήσει στην μετάλλαξη του αρχαίου κόσμου, δημιουργώντας την λαμπρή ελληνιστική οικουμένη.
Στόχος της έκθεσης είναι με τρόπο απτό, σαφή και κατανοητό για τον μέσο επισκέπτη να παρουσιάσει χαρακτηριστικά στοιχεία αυτής της εξέλιξης, δίνοντας έμφαση στις ως τώρα όχι τόσο καλά γνωστές πτυχές της, και εστιάζοντας στα πρόσωπα και τις λειτουργίες των βασιλέων, των βασιλισσών και του άμεσου περιβάλλοντός τους που γίνονται άμεσα προσιτά, σχεδόν χειροπιαστά, μέσα από τα ευρήματα των τάφων τους, αλλά και μέσα από τα βασιλικά αναθήματα και το ίδιο το ανάκτορο των Αιγών.
Με δεδομένο το πλούσιο υλικό αλλά και τον διατιθέμενο χώρο που αποτελείται από τρεις μεγάλες, διαδοχικές αίθουσες του τμήματος περιοδικών εκθέσεων της νέας πτέρυγας του Ashmolean, δημιουργούνται οι παρακάτω θεματικές – αφηγηματικές ενότητες που ξετυλίγουν το νήμα του σεναρίου και οργανώνουν την κίνηση του επισκέπτη στον χώρο.
Θεματικές ενότητες
Ενότητα Α
• Πόλεμος και κυνήγι, ο κόσμος του βασιλιά και των εταίρων του: Με όπλα και μερικά άλλα επιλεγμένα αντικείμενα που σχετίζονται με τις δραστηριότητες αυτές και χρονολογούνται στα υπομυκηναϊκά χρόνια και την πρώιμη εποχή του σιδήρου παρουσιάζεται το πέρασμα από την εποχή του μύθου (Ηρακλής) στην ιστορία. Το βάρος πέφτει όμως στα αρχαϊκά και κλασικά χρόνια με ευρήματα (κυρίως όπλα) από την βασιλική συστάδα των Τημενιδών (560 – 420 π.Χ.) που συσχετίζονται με τους βασιλείς Αέροπο Α΄ και Αργαίο (μέσα 6ου αι. π.Χ.) αλλά και με τα μέλη της οικογένειας του Αλέξανδρου Α΄(495-450 π.Χ.) και του Περδίκκα Β΄ (450-413 π.Χ.) και βέβαια από την ταφική συστάδα του Φιλίππου Β΄ (359-336 π.Χ.) και του Αλέξανδρου Δ΄ (323-308 π.Χ.).
Η ενότητα εμπλουτίζεται με συναφές υλικό από την αρχαϊκή και την κλασική νεκρόπολη των Αιγών, ώστε να παρουσιάζονται όλων των ειδών τα όπλα του μακεδονικού στρατού, ενώ ιδιαίτερη σημασία για το θέμα κυνήγι έχει η παρουσίαση ενός μαρμάρινου συντάγματος σε φυσικό μέγεθος με κυνηγό και κάπρο που χρονολογείται γύρω στα 340-30 π.Χ. και προέρχεται από το γυμνάσιο των Αιγών.
Αφηγηματικό χρώμα προσθέτουν εδώ αντικείμενα όπως ο μελανόμορφος κρατήρας με την παράσταση μάχης και ο ερυθρόμορφος σκύφος με το ντρεσάρισμα αλόγου, αλλά κυρίως η μεγάλη τοιχογραφία του βασιλικού κυνηγιού από τον τάφο του Φιλίππου Β΄ που με την τεχνική του φωτομωσαϊκού θα παρουσιαστεί σε κλίμακα 1:1, ενώ την φυσική παρουσία των βασιλέων υπαινίσσονται το μαρμάρινο πορτρέτο του Αλέξανδρου από την Πέλλα (περ. 300 π.Χ.) και η μεγέθυνση (φωτογραφική ή με ολόγραμμα) των πορτρέτων του Φιλίππου Β΄ και του Αλεξάνδρου από την χρυσελεφάντινη κλίνη του Βασιλιά.
• Ο βασιλιάς ως αρχιερέας: οι σπονδικές φιάλες από την συστάδα των Τημενιδών, το ιερατικό διάδημα του Φιλίππου Β΄ και η χάλκινη πάτερα εικονογραφούν αυτήν την εξαιρετικά σημαντική λειτουργία του Μακεδόνα βασιλιά.
• Τα έθιμα ταφής και οι βασιλικές ταφικές πυρές: Τα υπολείμματα από τις ταφικές πυρές των Τημενιδών του 6ου αι. π.Χ., αλλά και τα εντυπωσιακά υπολείμματα από τον νεκρικό οίκο και τις προσφορές στην ταφική πυρά της βασίλισσας Ευρυδίκης τεκμηριώνουν με τον πιο αδιαμφισβήτητο τρόπο την ζωντανή παράδοση που συνδέει τις ταφικές πυρές της Ιλιάδας με την μεγαλοπρεπή ταφή του Φιλίππου Β΄, αλλά και με την ταφική πυρά του Ηφαιστίωνα στη Βαβυλώνα.
Ενώ η ανάγλυφη επιτύμβια στήλη που χρονολογείται γύρω στο 430 π.Χ. δείχνει την σύνδεση των μακεδονικών ταφικών εθίμων με την πανελλήνια μόδα που επικράτησε από το τέλος των αρχαϊκών χρόνων και το χρυσό στεφάνι βελανιδιάς που συνόδευσε στη χρυσή τεφροδόχο τα οστά του επιφανούς νεκρού που βρέθηκαν κρυμμένα στο ιερό της Εύκλειας δίνει τον τόνο της βασιλικής μεγαλοπρέπειας
Ενότητα Β
• Πριγκίπισσες, Βασίλισσες, Πρωθιέρειες: ο ρόλος της γυναίκας στην μακεδονική Αυλή. Οι τέσσερις πιο πλούσιες, γνωστές, γυναικείες ταφές που χρονολογούνται από τον 10ο μέχρι και το τέλος του 8ου προχριστιανικού αιώνα αποτελούν το υπόβαθρο που μαζί με τα ευρήματα της πολύχρυσης ταφής της «Δέσποινας των Αιγών», συζύγου του Αμύντα και πιθανότατα μητέρας του Αλέξανδρου Α΄, η οποία πέθανε γύρω στο 500 π.Χ., ζωντανεύει την εντυπωσιακή εικόνα και τα εξαιρετικά σημαντικά λειτουργήματα που επιτελούσαν οι γυναίκες της βασιλικής οικογένειας στο αρχαϊκό Μακεδονικό βασίλειο, κάνοντας χειροπιαστή την συνέχεια της παράδοσης, αλλά και την εξέλιξη που από τις μυθικές φιγούρες της προϊστορίας οδηγεί στις συναρπαστικές προσωπικότητες της Ευρυδίκης και της Ολυμπιάδας και προοιωνίζεται τις Αρσινόες, τις Βερενίκες και τις Κλεοπάτρες, τις Μακεδόνισσες βασίλισσες που σφράγισαν με την δράση τους την ιστορία της ελληνιστικής Οικουμένης.
Κοσμήματα, σκεύη τουαλέτας, αλλά και αντικείμενα με ιερό – συμβολικό χαρακτήρα, όπως π.Χ. τα περίφημα, μοναδικά στο είδους τους, πήλινα κεφάλια των θεϊκών και δαιμονικών ξοάνων, που βρέθηκαν σε τάφους της συστάδας των βασιλισσών μας βοηθούν να προσεγγίσουμε τις γυναίκες των Τημενιδών από τα μέσα του 6ου προχριστιανικού αιώνα ως τα χρόνια του Φιλίππου Β΄ με αποκορύφωμα της ίδια την Ευρυδίκη, μάνα τριών βασιλιάδων και γιαγιά του Μεγαλέξανδρου, την γυναίκα που διαχειρίστηκε την εξουσία σαν να ήταν άντρας.
Όλα αυτά πλαισιωμένα με ευρήματα από το νεκροταφείο των τύμβων αλλά και από την νεκρόπολη των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων, δίνουν μια ιδιαίτερα ζωντανή εικόνα της θέσης των γυναικών και της μόδας στη βασιλική αυλή των Αιγών, υπομνηματίζοντας εμπορικές σχέσεις και καλλιτεχνικές επιρροές.
• Η λατρεία των θεών και η βασιλική οικογένεια: Δύο κεφάλια μαρμάρινων αγαλμάτων του 4ου προχριστιανικού αιώνα από το ιερό της Εύκλειας και τα εκμαγεία του αγάλματος της βασίλισσας Ευρυδίκης και των αναθηματικών επιγραφών από το ίδιο ιερό δίνουν μια εντύπωση των λαμπρών βασιλικών αναθημάτων, ενώ η τοιχογραφία της αρπαγής της Περσεφόνης από τον τάφο πιθανότατα της Νικησίπολης και ο πίνακας με την «επιφάνεια» των θεών του Κάτω Κόσμου από τον μαρμάρινο ταφικό θρόνο της Ευρυδίκης που θα παρουσιαστούν σε κλίμακα 1:1 υπαινίσσονται την ιδιαίτερη σχέση των γυναικών της βασιλικής οικογένειας με την λατρεία της Μεγάλης Θεάς.
Ενότητα Γ
• Το συμπόσιο: κεντρική εκδήλωση της ζωής των Μακεδόνων: Αγγεία και σκεύη συμποσίου που χρονολογούνται από τον 10ο μέχρι τον 4ο προχριστιανικό αιώνα παρουσιάζουν την συνέχεια και την εξέλιξη της διαδικασίας του συμποσίου που αποτελούσε κεντρική εκδήλωση της κοινωνικής, αλλά και της θρησκευτικής και πολιτικής ζωής των Μακεδόνων, όπως και όλων των Ελλήνων.
Η ερυθρόμορφη οινοχόη με παράσταση συμποσίου και εικόνες από τις χρυσελεφάντινες κλίνες του Φιλίππου Β΄ και τα μωσαϊκά των ανδρώνων του ανακτόρου διανθίζουν το σύνολο, ενώ ο ελεφαντοστέινος κάπρος από το υποπόδιο της κλίνης του Φιλίππου Β, ο Σαβάζιος από την κλίνη του Αλεξάνδρου Δ΄, τα ασημένια αγγεία από τον τάφο του Φιλίππου Β΄ και του Αλεξάνδρου Δ΄ και τα χάλκινα από τον τάφο του Εταίρου της συστάδας Heuzey δίνουν μια εντύπωση από την λαμπρότητα των περίφημων βασιλικών συμποσίων της εποχής της μεγάλης ακμής.
Με τα αντικείμενα που συμπεριλαμβάνονται σε αυτήν την ενότητα δίνεται μια γλαφυρή εικόνα της τοπικής παραγωγής στην μεταλλουργία και την κεραμική, αλλά και των στενών εμπορικών και λοιπών ανταλλαγών των Μακεδόνων με τα υπόλοιπα ελληνικά κέντρα που διαμορφώνονται ανάλογα με τις γενικότερες ιστορικοπολιτικές εξελίξεις.
• Οι Αιγές, το οικοδομικό πλάνο του Φιλίππου Β΄ και το ανάκτορο. Πρωταγωνιστής στην ενότητα αυτή είναι το ανάκτορο των Αιγών που παρουσιάζεται με σχέδια, φωτογραφίες και βίντεο αυτόνομα, αλλά και ενταγμένο στο γενικότερο πολεοδομικό σύστημα της πόλης.
Δύο ανάγλυφα ακροκέραμα του 5ου προχριστιανικού αιώνα υπαινίσσονται την αρχιτεκτονική παράδοση την οποία συνεχίζει η εκπληκτική κεράμωση του ανακτόρου, ενώ το ιωνικό κιονόκρανο του αμφιπεσσοκίονα από τον όροφο της στοάς της πρόσοψης παρουσιάζει το επαναστατικά νεωτερικό στοιχείο που εισάγει την εξέλιξη της αρχιτεκτονικής των ελληνιστικών χρόνων.
Διαβάστε επίσης:
«Ο Μέγας Αλέξανδρος πάει… στην Οξφόρδη» Πέμπτη, 14 Οκτωβρίου 2010
