Στέλιος Βασιλούδης
Από τα υποατομικά σωματίδια μέχρι τα ανθρώπινα όντα, η αλληλεπίδραση είναι αυτό που διαμορφώνει την πραγματικότητα. Η κβαντική θεωρία είναι ίσως η πιο επιτυχημένη επιστημονική ιδέα που έχει υπάρξει, ποτέ. Μέχρι στιγμής, δεν έχει αποδειχθεί ποτέ λάθος. Είναι εκπληκτικά προγνωστική, έχει ξεκαθαρίσει τη δομή του περιοδικού πίνακα, τη λειτουργία του ήλιου, το χρώμα του ουρανού, τη φύση των χημικών δεσμών, το σχηματισμό γαλαξιών και πολλά άλλα. Οι τεχνολογίες που καταφέραμε να δημιουργήσουμε, ως αποτέλεσμα, κυμαίνονται από τους υπολογιστές έως τα λέιζερ και τα ιατρικά όργανα.
Ωστόσο, έναν αιώνα μετά τη γέννησή της, κάτι παραμένει βαθιά μπερδεμένο σχετικά με την κβαντική θεωρία. Σε αντίθεση με την επιφανή προκάτοχό του – την κλασική μηχανική του Νεύτωνα – δεν μας εξηγεί πώς συμπεριφέρονται τα φυσικά συστήματα. Αντίθετα, περιορίζεται στην πρόβλεψη της πιθανότητας ότι ένα φυσικό σύστημα θα μας επηρεάσει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Όταν ένα ηλεκτρόνιο εκτοξεύεται από τη μία πλευρά ενός τοίχου με δύο οπές, για παράδειγμα, η κβαντική θεωρία μας λέει ότι θα καταλήξει στην άλλη πλευρά, λέγοντας (πεισματικά) τίποτα εύλογο για την οπή από την οποία έχει περάσει. Αντιμετωπίζει οποιοδήποτε φυσικό σύστημα ως ένα μαύρο κουτί: αν του κάνετε κάτι τώρα, θα αντιδράσει έτσι, αργότερα. Τι συμβαίνει ενδιάμεσα; Η θεωρία απλά δεν μας λέει.
Πολλοί επιστήμονες είναι ικανοποιημένοι με αυτή την ισορροπία, άλλοι όμως μπερδεύονται. Μεταξύ των τελευταίων, μερικοί κάνουν διάφορες υποθέσεις: προτείνουν περίπλοκες ιστορίες για πτυχές της φύσης που παραμένουν κρυμμένες από εμάς για πάντα, ή για πολλαπλά σύμπαντα που στηρίζουν το μέρος της πραγματικότητας που βλέπουμε. Άλλοι παραιτούνται της έρευνας και συμβιβάζονται με την ιδέα ότι η επιστήμη δεν έχει να κάνει με το τι «είναι πραγματικά» τα πράγματα: αφορά μόνο αυτά που μπορούμε να παρατηρήσουμε, άμεσα.
Πρόσφατα, μια άλλη ιδέα άρχισε να κυκλοφορεί. Ίσως να μη χρειάζεται να επινοήσουμε τίποτα για το τι κρύβεται πίσω από την κβαντική θεωρία. Ίσως πραγματικά μας αποκαλύπτει τη βαθιά δομή της πραγματικότητας, όπου μια ιδιότητα δεν είναι τίποτα περισσότερο από κάτι που επηρεάζει κάτι άλλο. Ίσως αυτό ακριβώς είναι οι «ιδιότητες»: τα αποτελέσματα των αλληλεπιδράσεων. Μια καλή επιστημονική θεωρία, λοιπόν, δεν πρέπει να αφορά το πώς «είναι» ή τι «κάνουν» τα πράγματα: θα πρέπει να αφορά το πώς επηρεάζουν το ένα το άλλο.
Ο καθηγητής Φυσικής Carlo Rovelli πιστεύει ότι η ιδέα μπορεί να φαίνεται ριζοσπαστική, αλλά μας ωθεί να ξανασκεφτούμε την πραγματικότητα με όρους σχέσεων αντί για αντικείμενα, οντότητες ή ουσίες. Η πιθανότητα πως αυτή η ιδέα θα μπορούσε να είναι αυτό που μας περιγράφει η κβαντική φυσική για τη φύση, προτάθηκε για πρώτη φορά πριν από ένα τέταρτο του αιώνα. Για λίγο, παρέμεινε σε μεγάλο βαθμό απαρατήρητη, όμως ορισμένοι μεγάλοι φιλόσοφοι την πήραν και άρχισαν να την συζητούν. Στις μέρες μας το ενδιαφέρον για την ιδέα, που ονομάζεται Σχεσιακή Ερμηνεία της Κβαντικής Μηχανικής (Relational Interpretation of Quantum Mechanics), αυξάνεται σταθερά. Είναι μια πιθανή λύση στο παζλ της κβαντικής θεωρίας: τα ίδια τα κβαντικά φαινόμενα αποτελούν μαρτυρία ότι όλες οι ιδιότητες είναι σχεσιακές.
Υπάρχει ένας εντυπωσιακά παρόμοιος ορισμός της ύπαρξης στη ρίζα της δυτικής φιλοσοφικής παράδοσης. Στον Σοφιστή του Πλάτωνα περιέχεται η ακόλουθη φράση: «Οτιδήποτε έχει κάθε είδους δύναμη να επηρεάζει ένα άλλο ή να επηρεάζεται από ένα άλλο, έστω και μόνο για μια στιγμή, όσο ασήμαντο κι αν είναι το αίτιο και όσο ασήμαντο κι αν είναι το αποτέλεσμα, έχει πραγματική ύπαρξη. Πιστεύω ότι ο ορισμός της ύπαρξης είναι απλώς δύναμις». Στην ανατολική παράδοση, η κεντρική ιδέα του βουδιστή φιλόσοφου Nāgārjuna για το «κενό» (śūnyatā) μας λέει ότι τίποτα δεν έχει ανεξάρτητη ύπαρξη: οτιδήποτε υπάρχει, υπάρχει χάρη, ως συνάρτηση, ή σύμφωνα με την οπτική γωνία, κάτι άλλου.
Σύμφωνα με τον καθηγητή Rovelli, ίσως αυτή η ιδέα να μην είναι και τόσο ριζοσπαστική, τελικά. Όλοι γνωρίζουμε, λέει, ότι μια χημική ουσία ορίζεται από το πώς αντιδρά, ένα βιολογικό είδος ορίζεται σύμφωνα με τη θέση που καταλαμβάνει στη βιόσφαιρα και αυτό που μας καθορίζει ως ανθρώπινα όντα είναι οι σχέσεις μας. Ας σκεφτούμε ένα απλό αντικείμενο όπως ένα μπλε φλιτζάνι τσαγιού. Το ότι είναι μπλε δεν είναι ιδιότητα του φλυτζανιού μόνο: τα χρώματα συμβαίνουν στον εγκέφαλό μας ως αποτέλεσμα της δομής των υποδοχέων στον αμφιβληστροειδή των ματιών μας και ως συνέπεια των αλληλεπιδράσεων μεταξύ του φωτός της ημέρας και της επιφάνειας του κυπέλλου. Το ότι είναι «ένα φλιτζάνι τσαγιού» αναφέρεται στην πιθανή λειτουργία του ως δοχείου πόσης – για έναν εξωγήινο που δεν ξέρει να πίνει τσάι, η ίδια η έννοια του φλιτζανιού δεν έχει νόημα. Επιπλέον, η σταθερότητά του ως αντικειμένου εξαρτάται από το χρονοδιάγραμμα μέσα στο οποίο το εξετάζουμε: αν πάρουμε μια μακρύτερη προβολή τότε είναι απλώς μια φευγαλέα συσσώρευση ατόμων. Είναι αυτά τα άτομα ανεξάρτητα στοιχεία της πραγματικότητας; Όχι, δεν είναι, όπως δείχνει η κβαντική θεωρία: ορίζονται από τις φυσικές τους αλληλεπιδράσεις με τον υπόλοιπο κόσμο.
Έτσι, η κβαντική φυσική μπορεί απλώς να είναι η συνειδητοποίηση ότι αυτή η πανταχού παρούσα σχεσιακή δομή της πραγματικότητας συνεχίζεται μέχρι το πιο στοιχειώδες φυσικό επίπεδο. Η πραγματικότητα δεν είναι μια συλλογή πραγμάτων, είναι ένα δίκτυο διαδικασιών.
Αν αυτό είναι σωστό, τότε συνοδεύεται από ένα μάθημα. Κατανοούμε την πραγματικότητα καλύτερα αν τη σκεφτούμε με όρους αλληλεπιδράσεων, όχι μεμονωμένων ατόμων. Εμείς, ως άτομα, υπάρχουμε χάρη στις αλληλεπιδράσεις στις οποίες συμμετέχουμε. Γι’ αυτό, στην κλασική θεωρία παιγνίων, οι νικητές μακροπρόθεσμα είναι αυτοί που συνεργάζονται. Πολύ συχνά μετράμε ανόητα την επιτυχία με βάση την επιτυχία των ενεργειών ενός μόνο παίκτη. Αυτό είναι και κοντόφθαλμο και παράλογο. Παρεξηγεί την αληθινή φύση της πραγματικότητας και είναι τελικά αυτοκαταστροφικό. Για παράδειγμα, κάνουμε αυτό το λάθος συνέχεια στη διεθνή πολιτική. Η προτεραιότητα που δίνεται σε μεμονωμένες χώρες ή ομάδες χωρών, έναντι του κοινού καλού, είναι ένα καταστροφικό λάθος. Οδηγεί στην καταστροφή του πολέμου και μας εμποδίζει να αντιμετωπίσουμε τις πραγματικές προκλήσεις που αντιμετωπίζει ολόκληρη η ανθρωπότητα ως σύνολο.
Πηγή: The Guardian
