Γιανίτσαροι και Μπούλες από τα βάθη του χρόνου

Ρεπορτάζ: Μάριος Βελέντζας, Σωτήρης Σκουλούδης
Φωτογραφίες: Ράνια Χατζημιχάλη

Κάθε έθιμο για να παραμείνει ζωντανό στο πέρασμα των αιώνων χρειάζεται την αγάπη και την αφοσίωση ανθρώπων που δεν ξεχνούν τις ρίζες τους. Οι Γιανίτσαροι και οι Μπούλες βγαίνουν και σήμερα, Κυριακή της Τυρινής, στους δρόμους της Νάουσας, φανερώνοντας τη δίψα για ζωή των κατοίκων της και το μεράκι με το οποίο αντιμετωπίζουν τα πράγματα στην καθημερινότητά τους.

Διονυσιακή έκσταση, τελετή μύησης και ενηλικίωσης, αλλά και… μυστικές υπηρεσίες κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας είναι μερικοί μόνο συνειρμοί για τους γνώστες του ξεχωριστού αυτού εθίμου. Αυθεντικό και αναλλοίωτο στο πέρασμα του χρόνου, το έθιμο Γιανίτσαροι και Μπούλες συνδυάζει στοιχεία αρχαίου δράματος με γεγονότα της ελληνικής επανάστασης, αντικατοπτρίζοντας τη μακραίωνη παράδοση και τους αγώνες της Νάουσας.

Η αναβίωση αυτού του εθίμου την περίοδο των Απόκρεων δημιουργεί ένα κλίμα συγκίνησης, το οποίο δύσκολα μπορεί να συναντήσει ο επισκέπτης σε άλλη ελληνική πόλη. Η zougla.gr βρέθηκε στη Νάουσα το προηγούμενο Σαββατοκύριακο, καταγράφοντας μοναδικές εικόνες.

Ο πρόσωπος

Οι προετοιμασίες διαρκούν αρκετές ημέρες και η… έλευση του εθίμου δίνει στην ατμόσφαιρα μια γλυκιά προσμονή ανάμεικτη μ’ ένα απροσδιόριστο αίσθημα θλίψης.

Παλαιότερα το ντύσιμο του Γιανίτσαρου ξεκινούσε το βράδυ του Σαββάτου και ολοκληρωνόταν τις πρώτες πρωινές ώρες της Κυριακής. Τα ασήμια ράβονταν ένα ένα πάνω στη φουστανέλα και στο γιλέκο. Διαδικασία επίπονη και ένα είδος δοκιμασίας για τους νεότερους, καθώς οι… παλιοί μπορούσαν να ζητήσουν από τις γυναίκες που έραβαν τα νομίσματα να τα ξηλώσουν και να τα τοποθετήσουν με τον «σωστό» τρόπο αυτή τη φορά!

Η zougla.gr βρέθηκε στο εργαστήρι του κ. Μιχάλη Τόμτση, στο μέρος όπου δημιουργείται με πολύ αγάπη και μεράκι το χαρακτηριστικότερο στοιχείο της στολής: ο πρόσωπος.

Τόσο ο Γιανίτσαρος όσο και η Μπούλα, όλοι νέοι άνδρες, είναι αναγκασμένοι να βλέπουν μέσα από δύο μικρές τρύπες και να αναπνέουν από άλλες δύο ακόμη πιο μικρές. Ο πρόσωπος όμως είναι φτιαγμένος με τέτοιον τρόπο ώστε να εφαρμόζει ακόμα καλύτερα καθώς ο χρόνος κυλά και ο χορός με την πάλα στο χέρι συνεχίζεται στα γραφικά σοκάκια της πόλης.

Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας ολόκληρο το έθιμο μοιάζει να προσαρμόζεται στις ανάγκες του αγώνα. Κάτω από τον πρόσωπο μπορούσαν να κρύβονται κλέφτες που έρχονταν από τα βουνά για να πάρουν προμήθειες και να στρατολογήσουν νέο αίμα.

Σύμφωνα με τους ιστορικούς, η Νάουσα δεν είχε ποτέ τουρκική φρουρά και απολάμβανε αυξημένα προνόμια σε σχέση με τις άλλες πόλεις της ελληνικής επικράτειας. Ο Τούρκος μουντήρης (τοποτηρητής) δεν μπορούσε να ξέρει ποιος κρυβόταν κάτω από τον πρόσωπο…

Το μουσικό κάλεσμα, η άδεια του δημάρχου και οι πατινάδες στους δρόμους της πόλης

Ο ρυθμός του νταουλιού πλαισιώνει αρμονικά τον ζουρνά, συνθέτοντας τον «ζαλιστό», το μουσικό κάλεσμα για το μάζεμα του μπουλουκιού.

Η συγκίνηση κατά τη διάρκεια του αποχωρισμού του Γιανίτσαρου και της Μπούλας από την οικογένεια είναι έντονη. Τα μέλη του μπουλουκιού παίρνουν θέση κάτω από το μπαλκόνι. Γέρνουν τον κορμό προς τα πίσω και κάνουν τα ασημικά να ηχήσουν. Ανατριχίλα διαπερνά το σώμα του επισκέπτη. Στο μπαλκόνι εμφανίζεται ο Γιανίτσαρος. Υψώνει τα χέρια. Το ασήμι ηχεί…

Ακολουθεί η έξοδος από το σπίτι. Σταυρός, ασπασμός πατέρα και μητέρας και χειραψία με τον αρχηγό του μπουλουκιού. Η θλίψη του αποχωρισμού έρχεται να συναντήσει τη χαρά της ένταξης στην ομάδα. Το μπουλούκι συνεχίζει την πορεία του μέχρι το επόμενο σπίτι…

Κατά τη διάρκεια της πορείας ο Γιανίτσαρος ανταλλάσσει χειραψίες με ανθρώπους από το πλήθος που ακολουθεί το μπουλούκι. Σε αντίθεση με τον Γιανίτσαρο, η Μπούλα, άνδρας ντυμένος με γυναικεία ρούχα, μπορεί να είναι περισσότερο διαχυτική με τον κόσμο, να γέρνει το σώμα μπροστά, να κάνει υποκλίσεις. Ακόμα κι αυτή η διαφορά έχει τον σκοπό της.

Αυτός στον οποίο θα υποκλιθεί η Μπούλα πρέπει να ασημώσει (χρήματα που κάποτε ήταν απαραίτητα για τον απελευθερωτικό αγώνα). Αν δεν το κάνει, είναι… λάθος, όπως αναφέρει συγκινημένος ο κ. Μιχάλης.

Οι Γιανίτσαροι και οι Μπούλες φτάνουν μπροστά στο δημαρχείο. Ο αρχηγός του μπουλουκιού, συνοδεία μιας Μπούλας, ανεβαίνει επάνω προκειμένου να ζητήσει την άδεια του δημάρχου. Μόνο έτσι μπορεί να ακολουθήσει ο χορός στους δρόμους της πόλης. Το συγκεκριμένο αίτημα γίνεται πλέον δεκτό με χαρά, ωστόσο την εποχή της ελληνικής επανάστασης ο Τούρκος διοικητής της πόλης ζητούσε να δει ποιος κρυβόταν κάτω από τον πρόσωπο. Ευυπόληπτοι πολίτες στέκονταν μπροστά του και τον διαβεβαίωναν πως όλα θα κυλήσουν ομαλά.

Δήμαρχος και αρχηγός βγαίνουν στο παράθυρο και χαιρετούν το μπουλούκι. Έφθασε η στιγμή για τις χορευτικές πατινάδες στους δρόμους της πόλης. Ο αρχηγός του μπουλουκιού θα χορέψει την «Παπαδιά» και η Μπούλα θα μπει μπροστά για να σύρει τη «Μακρινίτσα», τον χορό που χόρεψαν οι γυναίκες πριν πέσουν στην Αραπίτσα κατά τη διάρκεια του χαλασμού της Νάουσας το 1822…

Αλώνια: Η αποκάλυψη του πρόσωπου

Το προκαθορισμένο δρομολόγιο, με στάσεις για πατινάδα στα τριώδια της κάθε γειτονιάς, ολοκληρώνεται το απόγευμα στην πλατεία των Αλωνίων, στην άκρη της πόλης. Εδώ οι Γιανίτσαροι και Μπούλες βγάζουν τους πρόσωπους και χορεύουν μαζί με τον κόσμο.

Ο τελευταίος χορός χορεύεται στα Καμένα. Την Καθαρά Δευτέρα, οι Γιανίτσαροι και Μπούλες θα βγουν εκ νέου στους δρόμους της Νάουσας, αυτή τη φορά χωρίς τον πρόσωπο. Το έθιμο παραμένει ζωντανό…

Οι Γιανίτσαροι και οι Μπούλες είναι ένα μοναδικό στον ελλαδικό χώρο έθιμο, άμεσα συνδεδεμένο με την πλούσια παράδοση του τόπου στον οποίο γεννήθηκαν. Ο τρόπος με τον οποίο η νέα γενιά αγκαλιάζει το έθιμο αποτελεί το καλύτερο εχέγγυο για τη διατήρησή του στο πέρασμα του χρόνου. Οι παλαιότεροι εξάλλου συνεχίζουν να δείχνουν τον δρόμο…

Ευχαριστίες

Πολύτιμη βοήθεια στην επιτυχή ολοκλήρωση του συγκεκριμένου αφιερώματος στο έθιμο Γιανίτσαροι και Μπούλες και στην πόλη της Νάουσας πρόσφεραν ο Τάσος Μπαμπάτσης και ο Δημήτρης Μαλαμίδης, ιδιοκτήτες του ξενοδοχείου «Νησί της Μαργαρίτας» στην περιοχή του Αγίου Νικολάου, οι οποίοι φρόντισαν για τη διαμονή του συνεργείου και μας έφεραν σε επαφή με κατοίκους και φορείς της πόλης.

Επιπλέον, ευχαριστίες:
– στον Άρη Τόσιο, για την ξενάγηση στους χώρους του κτιρίου όπου στεγάζεται ο όμιλος «Γιανίτσαροι και Μπούλες» και την αναλυτική παρουσίαση του εθίμου
– στον κ. Μιχάλη Τόμτση, που μας αποκάλυψε την αυθεντικότητα των κατοίκων της Νάουσας
– στην κ. Ευθυμία Μπαμπάτση, που μας έδειξε πόσο φιλόξενη είναι η πόλη της.