Εφιαλτικό σενάριο ξηρασίας για την Αθήνα

Το εφιαλτικό σενάριο της ξηρασίας «χτυπά» πλέον την πόρτα της Αθήνας, καθώς ορατός είναι ο κίνδυνος για την επάρκεια υδροδότησης του Λεκανοπεδίου.

Οι πιθανότητες  μάλιστα αυξάνουν αν συνεχιστεί με αντίστοιχη ένταση και διάρκεια το φαινόμενο της μείωση των βροχοπτώσεων και χιονοπτώσεων, που τα δύο τελευταία χρόνια έχει οδηγήσει σε ιστορικά χαμηλά τις διαθέσιμες ποσότητες νερού που υπάρχουν στους ταμιευτήρες του Λεκανοπεδίου της Αθήνας, δηλαδή του Εύηνου, του Μόρνου, της Υλίκης και του Μαραθώνα.

Με άρθρο – παρέμβασή του στη «Ζούγκλα» ο Δρ. Πολιτικός Μηχανικός ΕΜΠ – M.Sc. Υδρολογίας Δημήτρης Ζαρρής* περιγράφει το πρόβλημα και καταθέτει προτάσεις για τη λύση του προβλήματος:

Πως το νερό μειώνεται συνεχώς

Την ώρα που γράφεται αυτό το άρθρο τα διαθέσιμα αποθέματα νερού της ΕΥΔΑΠ Παγίων ΑΕ στους τέσσερις ταμιευτήρες του εξωτερικού συστήματος υδροδότησης της Αθήνας (Εύηνος, Μόρνος, Υλίκη και Μαραθώνας) είναι ίσα με 774.4 hm³ (hm³: εκατομμύρια κυβικά μέτρα), με ημερήσιο ρυθμό μείωσης 2 hm³. Η μείωση αυτή σημαίνει ότι οι ημερήσιες απολήψεις από τους ταμιευτήρες αθροιζόμενες στις απώλειες λόγω εξάτμισης είναι 2 hm³ περισσότερες από τις εισροές των ποταμών Εύηνου, Μόρνου, Βοιωτικού Κηφισού και Χάραδρου αντίστοιχα. Η παραγωγή πόσιμου νερού στις 4 Μονάδες Επεξεργασίας Νερού (ΜΕΝ – Γαλάτσι, Αχαρνές, Κιούρκα και Μάνδρα) είναι ίση με 1.3 hm³ ημερησίως κατά μέσο όρο τις τελευταίες 30 ημέρες. Δηλαδή πρακτικά το τμήμα του λεκανοπεδίου Αττικής που εξυπηρετείται είτε άμεσα από την ΕΥΔΑΠ ΑΕ (δηλαδή με δίκτυα που ανήκουν στην εταιρεία) είτε έμμεσα (όταν τα δίκτυα ανήκουν στους τοπικούς δήμους που αγοράζουν επεξεργασμένο νερό από την ΕΥΔΑΠ) απαιτεί για να λειτουργούμε ως κοινωνία το ασύλληπτο ποσό των 1.3 hm³ ημερησίως. Σημειώνεται ότι από το Εξωτερικό Yδραγωγείο υδροδοτούνται επιπλέον οι οικισμοί της Θήβας, των Δελφών – Αράχωβας, των Οινοφύτων – Δήλεσι, τα Άσπρα Σπίτια ενώ προβλέπεται να υδροδοτηθεί και το αρδευτικό έργο του Ελαιώνα Άμφισσας. Η ΕΥΔΑΠ ΑΕ καλύπτει με νερό πρακτικά όλη την ηπειρωτική Περιφέρεια Αττικής μαζί με τη Σαλαμίνα, την Αίγινα και το Αγκίστρι ενώ φτάνει μέχρι τους Αγίους Θεοδώρους στην Π.Ε. Κορινθίας.

Δημήτρης Ζαρρής: Δρ. Πολιτικός Μηχανικός ΕΜΠ – M.Sc. Υδρολογίας – Μελετητής Υδραυλικών Έργων και Έργων Διαχείρισης Υδατικών Πόρων

Το υδροδοτικό σύστημα της Αθήνας είναι ένα σύνθετο σύστημα που περιλαμβάνει φράγματα και ταμιευτήρες, ανοιχτές διώρυγες, σήραγγες, αντλιοστάσια, σίφωνες ακόμα και εγκαταστάσεις παραγωγής υδροηλεκτρικής ενέργειας με απώτερο σημείο το φράγμα Αγίου Δημητρίου στον π. Εύηνο της Π.Ε. Αιτωλοακαρνανίας της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας (Εικόνα 1). Το άθροισμα της ωφέλιμης χωρητικότητας και των 4 ταμιευτήρων (σημειώνουμε ότι η Υλίκη είναι φυσική λίμνη, η οποία όμως παρουσιάζει σημαντικές απώλειες από τα πρανή της όταν η στάθμη υπερβαίνει ένα συγκεκριμένο όριο), δηλαδή η μέγιστη δυνατή αποθήκευση είναι ίση με 1360 hm³ νερού. Δηλαδή σήμερα βρισκόμαστε λίγο πιο πάνω από τα μισά (56%) της μέγιστης αποθήκευσης.

Εικόνα 1: Χάρτης του υδραγωγείου της ΕΥΔΑΠ (πηγή Τομέας Υδατικών Πόρων & Περιβάλλοντος, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο).

Στον παρακάτω πίνακα δίνονται χαρακτηριστικές τιμές της συνολικής αποθήκευσης στην αρχή του υδρολογικού έτους για τα τελευταία έτη (το υδρολογικό έτος ξεκινά την 1^η Οκτωβρίου), όπου φαίνεται χαρακτηριστική μείωση των αποθεμάτων τα τελευταία 2 έτη. Οι μεγαλύτεροι σε ηλικία αναγνώστες θα θυμούνται την περίοδο ξηρασίας στη χώρα (πρακτικά από το 1989 έως το 1993) όπου τα αποθέματα της ΕΥΔΑΠ (χωρίς τον ταμιευτήρα Εύηνου, ο οποίος μπήκε στο σύστημα το έτος 2002) έφτασαν στο εφιαλτικό όριο των μόλις 180 hm³. Κανείς δεν θέλει να ξαναζήσει τέτοιες περιόδους.

Τα δύο τελευταία υδρολογικά έτη (2022-23 και 2023-24), ειδικά το τρέχον, είναι ξηρά με βροχοπτώσεις και χιονοπτώσεις πολύ μικρότερες των μέσων τιμών. Αν και τα υδάτινα αποθέματα σήμερα απέχουν ακόμα από τον συναγερμό, εντούτοις αν και η επόμενη χρονιά είναι ξηρή, τότε είναι σίγουρο ότι θα αντιμετωπίσουμε σοβαρά προβλήματα. Η θεωρία των πιθανοτήτων στους υδατικούς πόρους υποδεικνύει ότι αν μια χρονιά είναι ξηρή τότε η πιθανότητα να είναι και η επόμενη χρονιά ξηρή είναι μεγαλύτερη από το να είναι υγρή. Στο πλαίσιο των Σχεδίων Διαχείρισης Λεκανών Απορροής (ΣΔΛΑΠ) για την εφαρμογή της Οδηγίας Πλαίσιο για τα Ύδατα (Οδηγία 2000/60/ΕΕ) έχει καταρτιστεί Σχέδιο Διαχείρισης για την Ξηρασία / Λειψυδρία που θα πρέπει να εφαρμοστεί ώστε να μειωθούν οι δυσμενείς επιδράσεις της ξηρασίας στην επάρκεια νερού των βασικών χρήσεων αλλά και στο περιβάλλον. Στην Εικόνα 2 παρουσιάζεται το διάγραμμα των αποθεμάτων των ταμιευτήρων της ΕΥΔΑΠ όπου είναι φανερή η μείωση των αποθεμάτων κατά τα τελευταία 2 έτη βάσει των στοιχείων που διατηρεί η ΕΥΔΑΠ.

Εικόνα 2: Διακύμανση της συνολικής αποθήκευσης νερού στους ταμιευτήρες που προορίζονται για την υδροδότηση της Αθήνας (ο Εύηνος λειτούργησε το έτος 2002) (Στοιχεία ΕΥΔΑΠ)

Δυστυχώς, οι κάτοικοι της Αττικής δεν έχουμε αναπτύξει κουλτούρα εξοικονόμησης νερού στην καθημερινή μας ζωή με αποτέλεσμα να εκτοξεύονται οι καταναλώσεις νερού. Η σπατάλη νερού στην Αθήνα σημαίνει αφαίρεση αντίστοιχης ποσότητας από τις τοπικές κοινωνίες στις περιοχές των φραγμάτων Μόρνου και Εύηνου και του περιβάλλοντος. Δεν χρειάζεται μόνο η η τιμολογιακή πολιτική ή η απειλή της δίψας να είναι τα μόνα μέσα που θα μας «υποχρεώσουν» να κάνουμε οικονομία στο νερό. Ούτε θα πρέπει να βασιστούμε σε σχεδιαζόμενες επεκτάσεις του δικτύου ακόμα πιο μακριά από τον Εύηνο. Σημειώνουμε ότι το φράγμα του Εύηνου είναι κατασκευασμένο σε τέτοια θέση ώστε να μπορεί να δεχτεί τις απορροές του π. Κρικελοπόταμου (παραπόταμος του π. Αχελώου) μέσω φράγματος εκτροπής και σήραγγας. Δηλαδή η Αθήνα θα επεκταθεί πρακτικά μέχρι τον Προυσσό της Ευρυτανίας. Είναι αυτό βιώσιμο μέλλον? Και βέβαια , όχι.

Τι μπορεί να γίνει επιπλέον της μείωσης της κατανάλωσης νερού;

1. Ένταξη νέων πηγών νερού κοντά στην Αθήνα: Οι υπόγειοι υδατικοί πόροι σε περιοχές κοντά στην Αττική θα πρέπει να ενταχθούν στο σύστημα υδροδότησης. Συγκεκριμένα, η καρστική υδροφορία της Βόρειας Πάρνηθας με τις γεωτρήσεις Μαυροσουβάλας Ωρωπού, οι οποίες έσωσαν στην κυριολεξία την Αθήνα κατά την ξηρασία των ετών 1989-1993. Οι υπόλοιες υπόγειες υδροφορίες της Αττικής, που έχουν μερικώς επανακάμψει τα τελευταία χρόνια, θα μπορούν να χρησιμοποιούνται για την άρδευση του πράσινου και για βιομηχανική χρήση.
2. Μείωση των απωλειών στα δίκτυα ύδρευσης: Σημαντικό πρόβλημα σε όλη τη χώρα, όμως τα δίκτυα που ανήκουν στην ΕΥΔΑΠ ΑΕ έχουν πλέον μειωμένες διαρροές ή μη – τιμολογούμενο νερό. Τα περιφερειακά δίκτυα που ανήκουν στους τοπικούς Δήμους παρουσιάζουν μεγαλύτερες διαρροές και πρέπει να μειωθούν άμεσα, αν και δεν υπάρχει δίκτυο ύδρευσης με πρακτικά μηδενικές απώλειες.
3. Χρήση Ανακυκλωμένου Νερού από τις Εγκαταστάσεις Επεξεργασίας Λυμάτων (ΕΕΛ): Η ΕΕΛ στην Ψυττάλεια (μικρό νησί μεταξύ Σαλαμίνας και Περάματος) επεξεργάζεται τη συντριπιτκή πλειονότητα των λυμάτων της Αθήνας. Η ποιοτική επεξεργασία των λυμάτων είναι ικανοποιητική με προχωρημένη δευτεροβάθμια επεξεργασία εισερχόμενων λυμάτων που είναι της τάξεως των 730.000 κυβικά μέτρα ημερησίως που απλά απορρίπτονται στον Σαρωνικό. Αναφερόμαστε πρακτικά για ένα ποτάμι νερού το οποίο χάνεται στη θάλασσα ενώ θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί (με επιπλέον επεξεργασία) στην άρδευση του κοινόχρηστου πράσινου και στη βιομηχανία. Οι νέες ΕΕΛ στην περιοχή της Αττικής (ΕΕΛ Θριάσιου, ΕΕΛ Κορωπίου, κλπ) θα πρέπει να περιλαμβάνουν και τριτοβάθμια επεξεργασία ώστε να χρησιμοποιούνται στην άρδευση καλλιεργειών στην Αττική.
4. Συστήματα Φυσικής Κατακράτησης Πλημμυρικής Απορροής σε Αστικές Περιοχές: Οι «πράσινες και μπλε υποδομές» στις αστικές περιοχές είναι διατάξεις όπου τμήμα των απορροών ομβρίων αποθηκεύονται προσωρινά σε διατάξεις (π.χ. κήποι βροχής, δεξαμενές διήθησης) και είτε εξατμίζονται είτε εμπλουτίζουν τους τοπικούς υπόγειες υδροφόρους. Η ιδέα «ούτε μια σταγόνα νερού στα δίκτυα ομβρίων», παρόλη την υπερβολή της φράσης, θα πρέπει να αποτελεί όχι μόνο στόχο της αντιπλημμυρικής προστασίας αλλά και τη βελτίωση της ανθεκτικότητας στην ξηρασία.
5. Κίνητρα αποθήκευσης νερού σε κτήρια γραφείων, εργοστάσια και κατοικίες: Θα πρέπει να δοθούν οικονομικά κίνητρα για την εφαρμογή συστημάτων αποθήκευσης νερού σε συγκροτήματα γραφείων, βιοτεχνίες – βιομηχανίες και κατοικίες (κυρίως σε προάστια) με την αποθήκευση νερού με υπόγειες δεξαμενές είτε με τη μείωση της άρδευσης κήπων με αντικατάσταση του υδροβόρου γκαζόν με ενδημική βλάστηση που απαιτεί πολύ λιγότερο νερό.

Η Αττική είναι εξαιρετικά ευάλωτη στην ξηρασία λόγω των τεράστιων και ανελαστικών ποσοτήτων νερού που χρειάζεται καθημερινά αλλά και της μειωμένης προσαρμογής ώστε να παραμένει λειτουργική η κοινωνική και οικονομική ζωή σε περιόδους έμμονης ξηρασίας αν και οι υδατικοί πόροι που είναι δεσμευμένοι για την Αττική είναι σημαντικοί. Το μοντέλο ανάπτυξης που απαιτεί όλο και περισσότερο νερό, το οποίο αντιμετωπίζεται ως προϊόν με εμπορική αξία και με σκοπό την αύξηση των «πωλήσεων», θα πρέπει να αντικατασταθεί άμεσα με εναλλακτικό μοντέλο που να θεωρεί το νερό ως μη – ανανεώσιμο φυσικό πόρο και να απαιτεί σημαντικά μικρότερες ποσότητες νερού από τοπικούς πόρους και να ανατραπεί η καταλήστευση της φύσης αλλά και των τοπικών κοινοτήτων που οι φυσκοί τους πόροι δεσμεύονται για την Αττική.

*ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΖΑΡΡΗΣ

Δρ. Πολιτικός Μηχανικός ΕΜΠ – M.Sc. Υδρολογίας

Μελετητής Υδραυλικών Έργων και Έργων Διαχείρισης Υδατικών Πόρων