Επιμέλεια: Γιάννα Μυράτ
Η ιδέα της ελευθερίας του λόγου ξεκίνησε στη ζωή πριν από 2.500 χρόνια στην Αρχαία Ελλάδα – εν μέρει επειδή εξυπηρετούσε τα συμφέροντα ενός πολιτικού. Η ικανότητα να μιλάει ελεύθερα θεωρήθηκε απαραίτητη για τη νέα αθηναϊκή δημοκρατία, την οποία εισήγαγε και ωφελήθηκε ο πολιτικός Κλεισθένης.
Σήμερα, συζητάμε για τα όρια της ελευθερίας του λόγου στο σαλόνι μας, στα μέσα ενημέρωσης και στις αίθουσες των δικαστηρίων μας. Το δικαίωμα στην ελευθερία της σκέψης, ωστόσο, συζητείται πιο σπάνια. Αλλά χάρη στην αυξανόμενη επιρροή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, των μεγάλων δεδομένων και της νέας τεχνολογίας, αυτή η «ξεχασμένη ελευθερία» χρειάζεται επειγόντως προσοχή μας.
Σε δημοκρατικές κοινωνίες που κυβερνώνται με ψηφοδέλτια και όχι με σφαίρες, η εξουσία κερδίζεται μέσω της πειθούς. Οι προσπάθειες πειθούς εντείνονται: θα διεξαχθούν περισσότερες από 50 εθνικές εκλογές στις οποίες θα συμμετέχει ο μισός πληθυσμός του πλανήτη το 2024, συμπεριλαμβανομένων επτά από τις δέκα πιο πολυπληθέστερες χώρες. Τα αποτελέσματα θα διαμορφώσουν τον αιώνα μας, καθιστώντας προτεραιότητα να προστατεύουμε την ικανότητα των ανθρώπων να σκέφτονται και να ψηφίζουν ελεύθερα.
Αλλά οι εταιρικοί και πολιτικοί παράγοντες γνωρίζουν περισσότερα για το πώς λειτουργεί το μυαλό μας από εμάς. Ενεργοποιούν τις προκαταλήψεις μας αντί να απευθύνονται στη λογική μας, μας ωθούν να μοιραζόμαστε πληροφορίες χωρίς σκέψη και ελέγχουν την προσοχή μας στο σημείο του εθισμού.
Η πρόοδος στη νευροεπιστήμη μπορεί να αυξήσει αυτή την απειλή για την ελεύθερη σκέψη. Ο Έλον Μασκ και ο Μαρκ Ζάκερμπουργκ είναι μεταξύ εκείνων που βρίσκονται σε έναν αγώνα δρόμου για να διαβάσουν το μυαλό μας με τη βοήθεια της τεχνητής νοημοσύνης (AI). Το 2021, ο ΟΗΕ προειδοποίησε για τους κινδύνους των νευρωνικών τεχνολογιών που προβλέπουν, εντοπίζουν και τροποποιούν τις σκέψεις μας. Τα Manhattan projects απειλούν να μας κάνουν όλους αρουραίους στο εργαστήριο.
Θα μπορούσαμε να απαντήσουμε επικαλούμενοι το δικαίωμά μας στην ελευθερία της σκέψης. Μας περιμένει εκεί, όταν δημιουργήθηκε το 1948 από την Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (άρθρο 18) και αργότερα έγινε διεθνές δίκαιο. Αλλά όποιος επιδιώκει αυτό το δικαίωμα μπορεί να τρομοκρατηθεί όταν το βρει κούφιο, χωρίς σαφή ορισμό και ακατάλληλο για σκοπό.
Τα τελευταία χρόνια, ο ΟΗΕ προσπάθησε να δώσει σε αυτό το δικαίωμα περισσότερη ουσία. Ένας από τους ειδικούς εισηγητές του, ο Ahmed Shaheed, έκανε μια σειρά συστάσεων που θα πρέπει, τελικά, να οδηγήσουν σε ένα καλύτερα καθορισμένο δικαίωμα στην ελεύθερη σκέψη, που θα μπορούσε να βοηθήσει στην προστασία των σκέψεών μας από τα αδιάκριτα βλέμματα και στην προστασία του μυαλού μας από χειραγώγηση.
Αλλά μπορεί να πάει κι ανάποδα. Στο διεθνές δίκαιο, η ελευθερία της σκέψης είναι απόλυτο δικαίωμα. Οι ακτιβιστές θα μπορούσαν, για παράδειγμα, να χρησιμοποιήσουν αυτό το δικαίωμα για να φιμώσουν τους πολιτικούς τους αντιπάλους υποστηρίζοντας ότι η ομιλία των αντιπάλων τους χειραγωγεί τις σκέψεις.
Αυτό το δικαίωμα θα μπορούσε επίσης να πάει στραβά αποτυγχάνοντας να προστατεύσει όλες τις μορφές σκέψης. Πρέπει να ρωτήσουμε πού τελειώνει η «σκέψη» και πού αρχίζει η «ομιλία» στον σημερινό κόσμο: Η υποβολή μιας ερώτησης σε μια ομάδα WhatsApp θεωρείται ως μορφή σκέψης ή καθαρός λόγος;
Το δικαίωμα στην ελεύθερη σκέψη θα γίνει παγκόσμιο μόνο αν οι πολιτικές φατρίες ή τα κράτη το χρησιμοποιήσουν για να εξυπηρετήσουν τους σκοπούς τους. Και αυτό φαίνεται όλο και πιο πιθανό καθώς οι κατηγορίες για διανοητική χειραγώγηση και δημιουργία «εγκλήματος σκέψης» πετούν μεταξύ της πολιτικής δεξιάς και αριστεράς, και οι ΗΠΑ αναζητούν νέα όπλα στον αναπτυσσόμενο ψυχρό πόλεμο με την Κίνα.
Τόσο για τεχνολογικούς όσο και για (γεω)πολιτικούς λόγους, το δικαίωμα στην ελευθερία της σκέψης μπορεί να έχει έρθει.
Ελεύθερη σκέψη παρελθόν, ο όρος «ελεύθερος στοχαστής», άρχισε να χρησιμοποιείται κατά τη διάρκεια του Διαφωτισμού στα τέλη του 17ου αιώνα στην Ευρώπη, περιγράφοντας ανθρώπους που αμφισβητούσαν τις θρησκευτικές αρχές. Σήμερα, η ελεύθερη σκέψη συνήθως αναφέρεται στην καθοδήγηση από στοιχεία και λόγο, όχι αυθεντία – αν και αυτό δεν εμπόδισε τους ανθρώπους που παίζουν γρήγορα και χαλαρά με στοιχεία που οικειοποιούνται επίσης τον όρο.
Απέναντι στους ελεύθερους στοχαστές βρίσκονται εκείνοι που επιδιώκουν να ελέγξουν τη σκέψη για να επιτύχουν και να εδραιώσουν τη δύναμη. Το κλασικό όραμα του Τζορτζ Όργουελ για αυτήν την απειλή, 1984, στην πραγματικότητα βγήκε 20 χρόνια αφότου ο Νόμος για τη Διατήρηση της Ειρήνης της Ιαπωνίας είχε ήδη χαρακτηρίσει πολλούς ανθρώπους στην πολιτική αριστερά ως «εγκληματίες της σκέψης».
Στο μυθιστόρημα του Όργουελ, το κυβερνών κόμμα στοχεύει να «σβήσει μια για πάντα τη δυνατότητα της ανεξάρτητης σκέψης». Οι άνθρωποι ενθαρρύνονται να σταματήσουν τον εαυτό τους στο κατώφλι επικίνδυνων σκέψεων, καθώς η τρομακτική Αστυνομία Σκέψης βρίσκει και τιμωρεί όσους διαπράττουν «έγκλημα σκέψης».
Ένα κυβερνών κόμμα χρησιμοποιεί επίσης εκτεταμένη επιτήρηση, παραλληλισμούς με τους οποίους μπορεί να δει κανείς σήμερα. Δείτε τις επιπτώσεις των αποκαλύψεων του Έντουαρντ Σνόουντεν το 2013 ότι οι ΗΠΑ παρακολουθούσαν σε μεγάλο βαθμό το Διαδίκτυο. Αυτό οδήγησε σε πτώση 10% στις αναζητήσεις των Αμερικανών στο Διαδίκτυο που θα μπορούσαν να μπλέξουν με την κυβέρνηση αναζητώντας λέξεις, όπως «εθνική ασφάλεια», «πυρηνικά» και «οργανωμένο έγκλημα». Η υποψία των Αμερικανών ότι τους παρακολουθούσαν έβλαψε την ελευθερία σκέψης τους.
Οι νέες τεχνολογίες οδηγούν νέους νόμους. Ακριβώς όπως η φωτογραφία ώθησε το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή το 1890, σήμερα οι μελετητές θέλουν να αναπτύξουν το δικαίωμα στην ελευθερία της σκέψης ως απάντηση στη νευροτεχνολογία και τον ψηφιακό κόσμο.
Η ελεύθερη σκέψη στο παρόν
Τον Οκτώβριο του 2021, ο ειδικός εισηγητής Shaheed παρουσίασε μια έκθεση σχετικά με το δικαίωμα στην ελευθερία της σκέψης. Για να υποστηρίξει αυτό το δικαίωμα, πρότεινε τέσσερις πυλώνες:
- Ψυχική ιδιωτικότητα. Οι άνθρωποι δεν μπορούν να αναγκαστούν να αποκαλύψουν τις σκέψεις τους.
- Ψυχική ασυλία. Οι άνθρωποι δεν μπορούν να τιμωρηθούν για τις σκέψεις τους.
- Ψυχική ακεραιότητα. Άνθρωποι και οργανισμοί δεν μπορούν να αλλάξουν τις σκέψεις των άλλων χωρίς άδεια.
- Ψυχική γονιμότητα. Αυτό κατοχυρώνει το καθήκον μιας κυβέρνησης να δημιουργήσει ένα ευνοϊκό περιβάλλον για ελεύθερη σκέψη.
Προτού μπορέσουμε να προστατεύσουμε τη σκέψη, πρέπει πρώτα να την ορίσουμε.
Η ελεύθερη σκέψη στο μέλλον
Παραδοσιακά, ο νόμος θεωρεί ότι οι σκέψεις συμβαίνουν μέσα στον εγκέφαλό μας. Ωστόσο, φιλόσοφοι, ψυχολόγοι και τεχνολόγοι έχουν από καιρό ισχυριστεί ότι η σκέψη «δεν είναι μόνο στο κεφάλι».
Γράφοντας σε ένα ημερολόγιο, όπως έκανε παράνομα ο Winston Smith στο 1984, μπορεί επίσης να αντιπροσωπεύει τη σκέψη. Η γραφή δεν εκφράζει μόνο τη σκέψη, μερικές φορές «η σκέψη είναι η γραφή». Ομοίως, ορισμένες αναζητήσεις στο Διαδίκτυο μπορεί να είναι μια μορφή σκέψης καθώς τις χρησιμοποιούμε για να αμφισβητούμε, να συλλογιστούμε και να προβληματιστούμε.
Εάν το δικαίωμα στην ελευθερία της σκέψης θεωρείται ότι καλύπτει τα «διευρυμένα μυαλά» μας, αυτό θα έχει σημαντικές συνέπειες. Οι αρχές έχουν συχνά πρόσβαση στα ιστορικά αναζήτησης στο διαδίκτυο ατόμων που κατηγορούνται για εγκλήματα, χρησιμοποιώντας αυτό ως αποδεικτικό στοιχείο. Σε δίκες ανθρωποκτονιών, αναζητήσεις όπως «πώς να απαλλαγείτε από κάποιον ενοχλητικό» ή «χλωροφόρμιο» έχουν αναφερθεί στο δικαστήριο. Αλλά αν τέτοιες αναζητήσεις θεωρηθεί ότι συνιστούν σκέψη, τότε η πρόσβαση στο ιστορικό αναζήτησης κάποιου θα μπορούσε να γίνει παραβίαση του πνευματικού απορρήτου του.
Αφού καταλήξουμε στο τι είναι η σκέψη, πρέπει να βρούμε τι την κάνει ελεύθερη. Ο νόμος της ΕΕ για τις ψηφιακές υπηρεσίες απαγορεύει στις διαδικτυακές πλατφόρμες να εξαπατούν ή να χειραγωγούν τους χρήστες ή να βλάπτουν την ικανότητά τους να λαμβάνουν «ελεύθερες και τεκμηριωμένες αποφάσεις». Αλλά τι μετράει ως χειραγώγηση ή παρεμπόδιση της ελεύθερης λήψης αποφάσεων;
Η ψυχολογία προτείνει ότι η ελεύθερη σκέψη απαιτεί να ελέγχουμε την προσοχή μας, να είμαστε σε θέση να συλλογιζόμαστε και να στοχαζόμαστε και να μην χρειαζόμαστε υπεράνθρωπο θάρρος για να σκεφτόμαστε φωναχτά με τους άλλους. Αυτό καθιστά προβληματικές πλατφόρμες και προϊόντα που είτε προσελκύουν την προσοχή μας στο σημείο του εθισμού είτε χρησιμοποιούν «σκοτεινά μοτίβα» που υπονομεύουν τον προβληματισμό και τη λογική.
Η δύναμη να τιμωρείς τη σκέψη
Οι νέες τεχνολογίες έχουν τη δυνατότητα να υπονομεύσουν τρεις από τους πυλώνες της ελεύθερης σκέψης του ΟΗΕ – την πνευματική ιδιωτικότητα, την ασυλία και την ακεραιότητα. Είναι γνωστό, για παράδειγμα, ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μπορούν να χρησιμοποιήσουν τη γνώση για το πώς λειτουργεί το μυαλό μας για να τραβήξουν την προσοχή μας, να αποθαρρύνουν τον προβληματισμό και να διευκολύνουν την τιμωρία της εσφαλμένης σκέψης, βλάπτοντας έτσι την αυτονομία μας. Λιγότερο γνωστό είναι πώς τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αναβιώνουν ένα παλιό κοινωνικό πρότυπο που απειλεί την ελεύθερη σκέψη.
Οι πρόγονοί μας κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες ζούσαν σε ισότιμες κοινότητες χωρίς κυρίαρχα άτομα. Αυτό οφειλόταν σε μια «ιεραρχία αντίστροφης κυριαρχίας» που σήμαινε ότι, αν κάποιος προσπαθούσε να ανέβει πάνω από τους άλλους, η ομάδα θα συνεργαζόταν για να ταπεινώσει, να αποκλείσει ή ακόμα και να σκοτώσει αυτό το επίδοξο «ψηλό καλάμι».
Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν εξαγοράσει την αντίστροφη ιεραρχία κυριαρχίας. Οι άνθρωποι στο διαδίκτυο μπορούν να ενωθούν για να ηθικολογήσουν και να κουτσομπολέψουν, μερικές φορές με αποτέλεσμα να καταστρέφουν άτομα. Και ενώ αυτό μπορεί να ελέγξει τους ανθρώπους που κάνουν κατάχρηση της εξουσίας τους, μπορεί επίσης να βλάψει τους ελεύθερους στοχαστές που διαταράσσουν το status quo και υπονομεύουν αυτά που θεωρούν ως «ευγενή» (ή άδοξα) ψέματα της κοινωνίας.
Και όχι μόνο οι νέες τεχνολογίες μπορούν να διευκολύνουν την τιμωρία της σκέψης, αλλά έχουν επίσης τη δυνατότητα να χειραγωγήσουν δυναμικά τις σκέψεις μας. Η τεχνητή νοημοσύνη σύντομα θα ξέρει ακριβώς τι να μας πει για να μεγιστοποιήσει τις πιθανότητες να κάνουμε μια επιθυμητή συμπεριφορά. Όπως προειδοποίησε ο Διευθύνων Σύμβουλος του OpenAI, Sam Altman, σε σχέση με τις εκλογές του 2024:
«Τι θα συμβεί αν μια τεχνητή νοημοσύνη διαβάζει όλα όσα έχετε γράψει ποτέ στο διαδίκτυο –κάθε tweet, κάθε άρθρο, τα πάντα όλα– στη συνέχεια, ακριβώς τη στιγμή, σας στέλνει ένα μήνυμα, προσαρμοσμένο μόνο για εσάς, που αλλάζει πραγματικά τον τρόπο που σκέφτεστε για τον κόσμο;»
Σήμερα, η τεχνολογία ανάγνωσης εγκεφάλου που ανιχνεύει σκέψεις μέσω σαρώσεων εγκεφάλου ή νευρωνικών διεπαφών απειλεί να αποκαλύψει αυτό το μυστικό. Η Meta (ιδιοκτήτρια του Facebook) έδειξε πρόσφατα ότι μπορούσε να προσδιορίσει τι βλέπουν οι άνθρωποι εξετάζοντας τα εγκεφαλικά τους κύματα χρησιμοποιώντας τεχνολογία μαγνητοεγκεφαλογραφίας (MEG). Τεχνικές ανάγνωσης συμπεριφοράς που χρησιμοποιούν τις πράξεις μας, όπως οι μουσικές προτιμήσεις ή το τι μας «αρέσει» στο Facebook, μπορούν επίσης να χρησιμοποιηθούν για να συμπεράνουμε τις εσωτερικές μας καταστάσεις.
Η ελεύθερη σκέψη δεν είναι απλώς η απόκτηση περισσότερων προοπτικών. Πρόκειται για μονομαχία προοπτικών. Πρέπει να αγκαλιάσουμε την αξία της σκέψης.
Δυστυχώς, συχνά μια σκέψη μοιάζει με επίπονη προσπάθεια. Πολύς κόσμος, δεν είναι απλά απρόθυμος να σκεφτεί, αλλά θα προτιμούσε ακόμα και την ηλεκτροπληξία από το να μείνει μόνος με τις σκέψεις του, σύμφωνα με μια μελέτη του 2014.
Η άνοδος της γενετικής τεχνητής νοημοσύνης απειλεί να επιδεινώσει αυτήν την κατάσταση. Ένα όραμα του μέλλοντος φαντάζεται μια μοναδικότητα όπου συγχωνευόμαστε με μηχανές συνδέοντας τον εγκέφαλό μας απευθείας με την τεχνητή νοημοσύνη. Τι γίνεται όμως αν προσεγγίσουμε ένα σημείο διχοτόμησης παρά μια ιδιομορφία; Οι άνθρωποι θα μπορούσαν να γίνουν μια απλή πηγή ζωωδών ορέξεων και επιθυμιών, όσο οι μηχανές θα κάνουν τη σκέψη για εμάς.
Αν εγκαταλείψουμε την ελεύθερη σκέψη, ο homo sapiens θα ήταν ένα σύντομο κερί μεταξύ του πιθήκου και της τεχνητής νοημοσύνης. Η φλόγα της ανθρωπότητας δεν μπορεί να συνεχίσει να καίει σε ένα αυταρχικό κενό – απαιτεί το οξυγόνο της ελεύθερης σκέψης. Το δικαίωμα στην ελεύθερη σκέψη μπορεί να μας δώσει αυτόν τον αέρα, ωστόσο ακόμα χρειάζεται να τον εισπνεύσουμε.
Με πληροφορίες από το The Conversation
