Η νησιωτική χώρα της Καραϊβικής ζει υπό αμερικανικό εμπάργκο από τις αρχές της δεκαετίας του 1960. Με λιγοστούς φυσικούς πόρους, αλλά με πολλή δημιουργικότητα, η χώρα όχι μόνο κατάφερε να αντιμετωπίσει την οικονομική απομόνωση, αλλά και να αναπτύξει ορισμένες κορυφαίες ειδικότητες.
Το καθεστώς κυρώσεων για την Ουκρανία, το οποίο υποστηρίζεται από τη Δύση, έχει μετατρέψει τη Ρωσία στην χώρα με τις περισσότερες κυρώσεις στην παγκόσμια ιστορία. Με λίγο λιγότερες από 15. 000 κυρώσεις σε βάρος φυσικών προσώπων, οντοτήτων και ιδρυμάτων της, η Ρωσία κατατάσσεται πρώτη στην παγκόσμια κατάταξη των χωρών που έχουν υποστεί κυρώσεις, με το Ιράν να βρίσκεται πολύ πιο πίσω στη δεύτερη θέση – με περίπου 4. 000 κυρώσεις.
Για να γίνει κατανοητή η μοναδικότητα του καθεστώτος κυρώσεων που σχετίζεται με την ουκρανική κρίση, αρκεί μια σύγκριση: τον Μάρτιο του 2023, η Ρωσία αντιμετώπιζε σχεδόν 15. 000 κυρώσεις, ενώ οι επτά οικονομίες με τις περισσότερες κυρώσεις στον κόσμο είχαν συνολικά περίπου 11. 500 κυρώσεις.
Ο κόσμος παρακολουθεί την αντίδραση της Ρωσίας σε αυτόν τον πρωτοφανή οικονομικό πόλεμο. Οι Ηνωμένες Πολιτείες θέλουν να δείξουν ότι η εποχή της κυριαρχίας του δολαρίου δεν έχει τελειώσει ακόμη. Η Κίνα παίρνει σημειώσεις και από τους δύο διεκδικητές – πώς η Δύση διεξάγει οικονομικούς πολέμους και πώς να αντιδρά σε παγκόσμια εμπάργκο. Οι αναδυόμενες δυνάμεις του Παγκόσμιου Νότου παρακολουθούν και προβληματίζονται – να αποδολαριοποιηθούν ή να μην αποδολαριοποιηθούν, αυτό είναι το ερώτημα.
Το καθεστώς κυρώσεων που σχετίζεται με τη Ρωσία έχει σχεδιαστεί με τέτοιο τρόπο ώστε να εμποδίσει μακροπρόθεσμα την ανάπτυξη της χώρας, στερώντας της έσοδα και τεχνογνωσία, με την Ουκρανία να διαδραματίζει θεμελιώδη ρόλο σε αυτό το σχέδιο: το πεδίο μάχης του πολέμου φθοράς που συνδυάζει τα στοιχεία και τους στόχους της αφγανικής εξέγερσης της σοβιετικής εποχής και του πολέμου Ιράν-Ιράκ.
Οι μεταγενέστεροι θα κρίνουν ποιος έχει δίκιο και ποιος άδικο. Η Δύση – της οποίας ο οικονομικός πόλεμος θα μπορούσε τελικά να οδηγήσει τη Ρωσία σε κατάρρευση, με την Κίνα να στέκεται μόνη στον αγώνα της για την πολυπολική μετάβαση. Η Ρωσία – της οποίας η οικονομία αντίστασης θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως στήριγμα για τις χώρες που επιδιώκουν την αυταρχία και/ή έχουν υποστεί κυρώσεις.
Η Ρωσία και οι ομοϊδεάτισσες χώρες έχουν πολλά να μάθουν στην προσπάθειά τους για μεγαλύτερη οικονομική αυτονομία από τις επιτυχίες και τις αποτυχίες των παικτών κάθε εποχής. Μπορεί να διδαχθεί από πολύ παρόμοια αλλά διαφορετικά ιστορικά επεισόδια οικονομικού πολέμου, όπως η βρετανική αντίδραση στον ηπειρωτικό αποκλεισμό του Ναπολέοντα και η αντίδραση της Χιλής στο υποστηριζόμενο από τις ΗΠΑ αόρατο εμπάργκο. Τώρα είναι η ώρα να αντλήσουμε διδάγματα από τη χώρα που επέζησε από το μακροβιότερο εμπάργκο στον κόσμο: την Κούβα.
El bloqueo – Επισκόπηση
Οι απαρχές του μακροβιότερου εμπάργκο στον κόσμο χρονολογούνται από τις αρχές της δεκαετίας του 1960. Η μετα-Μπατίστα ηγετική ελίτ της χώρας αποτελούνταν από σφοδρά αντιαμερικανικές δυνάμεις, αλλά η απόφασή τους να συμμαχήσουν με τη Σοβιετική Ένωση και να ασπαστούν τον κομμουνισμό θα ερχόταν μόνο μετά τα γεγονότα του 1961 και του 1962, αντίστοιχα την αποτυχημένη εισβολή στον Κόλπο των Χοίρων και την κρίση των πυραύλων.
Το 1962, οι ήδη υπάρχουσες οικονομικές πιέσεις θα μετατραπούν σε αυτό που ο William LeoGrande έχει ονομάσει “το πιο ολοκληρωμένο καθεστώς οικονομικών κυρώσεων των ΗΠΑ εναντίον οποιασδήποτε χώρας στον κόσμο”, το οποίο είναι ευρέως γνωστό ως “el bloqueo”, αποτελούμενο από μέτρα που τιμωρούν σχεδόν κάθε είδους εμπόριο με την Κούβα και επενδύσεις σε αυτήν, με περιορισμένες μορφές αναπτυξιακής συνεργασίας και ανθρωπιστικής βοήθειας να γίνονται δεκτές.
Εκτός από το εμπόριο και τις επενδύσεις, το εμπάργκο προβλέπει περιορισμούς στα εμβάσματα, απαγορεύει την πρόσβαση σε ένα ευρύ φάσμα λογισμικού και τεχνολογιών πληροφορικής αμερικανικής κατασκευής και αρνείται την πρόσβαση σε φάρμακα, εμβόλια και τεχνολογίες υγείας που κατασκευάζονται με αμερικανικές άδειες και πατέντες. Στο πλαίσιο των επίσημων κυρώσεων, οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι γνωστό ότι ασκούν πιέσεις σε όποιον θέλει να συναλλάσσεται και να επενδύει στην Κούβα, ακόμη και σε τομείς που δεν υπόκεινται σε κυρώσεις.
Ο αντίκτυπος του εμπάργκο, την εποχή της κήρυξής του, ήταν τεράστιος: η Κούβα εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό από τις εμπορικές ανταλλαγές με τις ΗΠΑ, στις οποίες εξήγαγε το 80-85% των προϊόντων της και από τις οποίες εισήγαγε το 60-70% των προϊόντων που κατανάλωνε.
Συνολικά, το καθεστώς των κυρώσεων εκτιμάται ότι ζημίωσε την κουβανική οικονομία κατά 750-975 δισεκατομμύρια δολάρια σε μια περίοδο εξήντα ετών (1960-2020), διαδραματίζοντας καθοριστικό ρόλο στην υπανάπτυξη της χώρας.
Ενώ η ζημία ήταν τεράστια, το εμπάργκο δεν πέτυχε ποτέ τον πολιτικό στόχο της αλλαγής του καθεστώτος. Αντιθέτως, οι οικονομολόγοι του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κούβας κατάφεραν να οικοδομήσουν ένα εν μέρει ανθεκτικό στις κυρώσεις οικονομικό σύστημα, αναμφίβολα ανθεκτικό και ανθεκτικό, ικανό να εξασφαλίσει αποδεκτό βιοτικό επίπεδο για πολλούς και να επιτύχει μια σειρά από παγκόσμια αναγνωρισμένα ρεκόρ.
Η αναποτελεσματικότητα είναι ασθένεια – και απαιτεί τα κατάλληλα χάπια
Η Κούβα μπόρεσε να προσαρμοστεί γρήγορα στο νέο εμπορικό περιβάλλον. Μέχρι το 1962, η Κούβα εισήγαγε σχεδόν το 80% των αναγκών της από τον Δεύτερο Κόσμο, εξάγοντας σχεδόν το σύνολο της εθνικής της παραγωγής σε αυτόν. Οι Ηνωμένες Πολιτείες αντέδρασαν στην ταχεία διαφοροποίηση πείθοντας τον Οργανισμό Αμερικανικών Κρατών να ενταχθεί στο εμπάργκο, αποκόπτοντας ουσιαστικά το νησί από την αμερικανική ήπειρο. Μέχρι το 1968, η αξία των εισαγωγών-εξαγωγών Κούβας-Λατινικής Αμερικής ήταν 1 εκατομμύριο δολάρια, από 84 εκατομμύρια δολάρια δέκα χρόνια νωρίτερα. Παρομοίως, οι Ηνωμένες Πολιτείες κατάφεραν να μειώσουν το εμπόριο Κούβας-Δυτικής Ευρώπης με όπλο το δικαίωμα να προσφέρουν ανεφοδιασμό και λιμάνι για τα πλοία και να επιβάλλουν υψηλά πρόστιμα στους μη συμμορφούμενους εταίρους τους – μια πρακτική που επιβιώνει, όπως φαίνεται από το πρόστιμο ύψους σχεδόν δύο δισεκατομμυρίων δολαρίων που κατέβαλε η Commerzbank το 2017.
Η αντίδραση της Κούβας στη διεύρυνση του bloqueo βασίστηκε ουσιαστικά στη στρατιωτικοποίηση της οικονομίας, δηλαδή στην ανάθεση πολλών τομέων στις ένοπλες δυνάμεις, και στην υιοθέτηση ενός διευθυντικού μοντέλου οικονομικής διαχείρισης. Δεν λειτούργησε: οι στόχοι παραγωγής σπάνια επιτυγχάνονταν. Και πάλι δεν λειτουργεί: οι στόχοι παραγωγής σπάνια επιτυγχάνονται πλήρως και οι ελλείψεις είναι συχνές. Η αναποτελεσματικότητα είναι η δεύτερη πληγή της Κούβας. Σε κάθε περίπτωση, το μοντέλο της Κούβας δεν ήταν και δεν είναι καθόλου φιάσκο.
Λίγο μετά το ξέσπασμα του οικονομικού πολέμου, η Κούβα βρέθηκε φτωχή σε εγκεφαλικό επίπεδο, επειδή οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν πείσει χιλιάδες εργαζόμενους υψηλής ειδίκευσης να εγκαταλείψουν το νησί αναζητώντας καλύτερα αμειβόμενες θέσεις εργασίας – η ίδια στρατηγική θα χρησιμοποιούνταν αργότερα εναντίον της Χιλής του Αλιέντε. Το 1961, η Κούβα είχε μόνο 3. 000 γιατρούς, από 6. 000 δύο χρόνια νωρίτερα. Η κυβέρνηση αντιμετώπισε την κατάσταση με μια πανεθνική πρόσκληση για επίδοξους εμπειρογνώμονες και ζητώντας οικονομικές συμβουλές από την CEPAL και το σοβιετικό μπλοκ. Το σύνολο των προτάσεων θα έπαιρνε τη μορφή του λεγόμενου δημοσιονομικού συστήματος, ενός μοντέλου οικονομικής διαχείρισης βασισμένου στην εφαρμογή πρωτοποριακών λογιστικών τεχνικών, μαθηματικών προβλέψεων και βέλτιστων πρακτικών, με το κράτος να θεωρείται και να αντιμετωπίζεται ως μια γιγαντιαία επιχείρηση.
Το δημοσιονομικό σύστημα στέρησε από τις επιχειρήσεις τόσο την οικονομική ανεξαρτησία όσο και την αυτονομία στον προγραμματισμό της παραγωγής, καθώς η κεντρική κυβέρνηση καθόριζε και χρηματοδοτούσε τους στόχους παραγωγής τους. Οι διευθυντές έπρεπε να ενημερώνουν το Υπουργείο Βιομηχανίας για την πρόοδο της επιχείρησής τους μέσω διμηνιαίων ή τριμηνιαίων ενημερώσεων, και μπορούσαν να λάβουν βραβεία ή να αντιμετωπίσουν κυρώσεις ανάλογα με το αν οι στόχοι επιτεύχθηκαν ή όχι. Τα οικονομικά της συμπεριφοράς χρησιμοποιήθηκαν για την καταπολέμηση της αναποτελεσματικότητας.
Τα αποτελέσματα ήταν ανάμεικτα. Το 1963, μετά από ένα διετές πείραμα, η Κούβα είχε διαφοροποιήσει επιτυχώς τις εισαγωγές-εξαγωγές της, αλλά η επιστημονική οργάνωση είχε προσθέσει επιπλέον βάρος στην ήδη δυσκίνητη γραφειοκρατία, με αρνητικό αντίκτυπο στην παραγωγή. Υπήρχαν πάρα πολλοί στόχοι και πολύ λίγοι πόροι. Τα μόνα σημαντικά επιτεύγματα του πειράματος του 1961-63 θα ήταν η επιτυχής διαφοροποίηση των εμπορικών εταίρων και η αστραπιαία κατασκευή ενός εργοστασίου τροφίμων.
Το δεύτερο πείραμα στο πλαίσιο του δημοσιονομικού συστήματος έλαβε χώρα μεταξύ 1964 και 1970, με την κυβέρνηση να θέτει ως κορυφαίες προτεραιότητες την οικοδόμηση της εθνικής βαριάς βιομηχανίας και τη διαφοροποίηση των γεωργικών επιχειρήσεων. Μια διετής μάχη της παραγωγής με στόχο την παραγωγή 10 εκατομμυρίων τόνων ζάχαρης θα καταλήξει πολύ κοντά στην επίτευξη του στόχου, με την παραγωγή 8 εκατομμυρίων τόνων. Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1960, η κυβέρνηση είχε ολοκληρώσει την εκστρατεία εθνικοποίησης, είχε επιταχύνει τη διανομή της γης και είχε κάνει τα πρώτα βήματα για το θαύμα της υγειονομικής περίθαλψης και την καθολική μόρφωση. Η επιτυχία οφειλόταν στην από-τονισμό του συγκεντρωτικού σχεδιασμού και της γραφειοκρατίας, οι οποίες μειώθηκαν υπέρ της μεγαλύτερης αυτονομίας.
Το δεύτερο πείραμα έδειξε στις αρχές ότι το δημοσιονομικό σύστημα είχε την τιμητική του. Βοήθησε την εθνική οικονομία να αντιμετωπίσει τα πρώτα χρόνια του bloqueo προωθώντας την εργασιακή πειθαρχία και αυξάνοντας την οικονομική αντοχή των ΜΜΕ, αλλά η ικανότητά της να κατανέμει αποτελεσματικά τους πόρους μειώθηκε καθώς η οικονομία γινόταν όλο και πιο πολύπλοκη. Η εφαρμογή μαθηματικών προβλέψεων θα μπορούσε να βοηθήσει, αλλά η καθυστέρηση των διαθέσιμων μέσων άφησε την πρόθεση αυτή στα χαρτιά.
Σε κάθε περίπτωση, όπως γράφτηκε προηγουμένως, η αναποτελεσματικότητα θα συνεχίσει να επηρεάζει τις οικονομικές επιδόσεις της Κούβας τις επόμενες δεκαετίες. Αυτό οφειλόταν και οφείλεται στο γεγονός ότι η αποκέντρωση δεν οδήγησε ποτέ σε πλήρη απο-γραφειοκρατικοποίηση και σε πλήρη αυτοδιαχείριση, καθώς η κυβέρνηση συνέχισε να θέτει στόχους, προτεραιότητες και κονδύλια. Αυτό το ζήτημα παραμένει.
Η διαφοροποίηση δεν είναι τίποτα χωρίς αυτάρκεια
Η Κούβα εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό από τις Ηνωμένες Πολιτείες, οι οποίες ήταν η κύρια πηγή επενδύσεων στην κουβανική οικονομία και, αναμφισβήτητα, ο κύριος εμπορικός εταίρος της. Το bloqueo άλλαξε τα πάντα, μετατοπίζοντας τα γεγονότα υπέρ της ΕΣΣΔ.
Η έλλειψη χρημάτων της Κούβας δεν αποτέλεσε πρόβλημα για τους νέους εταίρους της, οι οποίοι ανακάλυψαν εκ νέου την αρχαία αλλά αειθαλή πρακτική της ανταλλαγής. Η Κούβα αντάλλασσε τα σημαντικότερα προϊόντα της, όπως η ζάχαρη και το νικέλιο, με καύσιμα, εξοπλισμό και τεχνολογία. Μέχρι το τέλος του 1960, το 80% των εξαγωγών ζάχαρης της Κούβας πήγαινε στις κομμουνιστόφωνες χώρες του Δεύτερου Κόσμου. Δύο χρόνια αργότερα, ως αποτέλεσμα της κρίσης των πυραύλων και της εισβολής στον Κόλπο των Χοίρων, οι σχέσεις Κούβας-Δευτέρου Κόσμου επεκτάθηκαν στον τουρισμό, την επαγγελματική κατάρτιση, την ανθρωπιστική συνεργασία κ. ο. κ.
Αν και η σοβιετική ηγεσία δεν μπόρεσε να βοηθήσει πολύ με τον μαζικό τουρισμό – οι αφίξεις δεν ξεπέρασαν ποτέ τις 30. 000 ετησίως, πολύ κάτω από τις 300. 000-500. 000 από τις ΗΠΑ τη δεκαετία του 1950, βοήθησε στην επίτευξη πλήρους διαφοροποίησης. Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1980, η Κούβα διέθετε τόση τεχνολογία και καύσιμα σοβιετικής κατασκευής που άρχισε να μεταπωλεί το πλεόνασμα σε γειτονικές χώρες.
Το λάθος της Κούβας ήταν ότι δεν χρησιμοποίησε με σύνεση τις ταμειακές εισροές. Μόνο η Σοβιετική Ένωση της χορήγησε 300 εκατομμύρια δολάρια ετησίως κατά τη δεκαετία του 1960, τα οποία έγιναν 600 εκατομμύρια δολάρια ετησίως την επόμενη δεκαετία. Η Αβάνα προτίμησε να επενδύσει το ποσό αυτό στην εκβιομηχάνιση με εξαγωγικό προσανατολισμό παρά στην υποκατάσταση των εισαγωγών. Ως αποτέλεσμα, παρά τη βοήθεια, τους ευνοϊκούς όρους εμπορίου και τη διαφοροποίηση, η Κούβα δεν σημείωσε σημαντική πρόοδο προς την κατεύθυνση της μερικής αυτάρκειας και συνέχισε να εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από ξένα προϊόντα.
Εν ολίγοις, το λάθος της Κούβας ήταν ότι αντικατέστησε τη μία εξάρτηση με μια άλλη – και η διαφοροποίηση δεν είναι τίποτα χωρίς αυτάρκεια.
Δαπάνες της Σοβιετικής Ένωσης για την Κούβα (σε εκατ. δολάρια) κατά την περίοδο 1960-90.
Το δεύτερο λάθος της Κούβας ήταν ότι δεν είδε την αλλαγή να έρχεται, αν και ήταν ένα είδος ελέφαντα στο δωμάτιο. Η Σοβιετική Ένωση άρχισε να μειώνει την αναπτυξιακή βοήθεια τις παραμονές του 1985, οι επιδοτήσεις τιμών άρχισαν να καταγράφουν μείωση την ίδια περίοδο και η οικονομική βοήθεια μειώθηκε κατά 45% μεταξύ 1989 και 1990.
Η Κούβα θα μπορούσε να είχε μετριάσει τις επιπτώσεις της τρομερής οικονομικής κρίσης μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, αν είχε επενδύσει στην υποκατάσταση των εισαγωγών και αν, προβλέποντας την κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ, είχε αρχίσει να προσανατολίζει τις εισαγωγές-εξαγωγές προς τον Τρίτο Κόσμο. Όταν οι παλιοί σύμμαχοί της πέρασαν στην ιστορία, η Κούβα βίωσε τη χειρότερη οικονομική κρίση της ιστορίας της, η οποία ονομάστηκε από τον Φιντέλ Κάστρο “Ειδική περίοδος σε καιρό ειρήνης”.
Κατά την Ειδική Περίοδο Ειρήνης η αγροτική παραγωγή του νησιού μειώθηκε κατά 54%, οι εξαγωγές μειώθηκαν κατά 75%, οι πραγματικοί μισθοί μειώθηκαν κατά 25% και το ΑΕΠ συρρικνώθηκε κατά 36%. Η κυβέρνηση, με γνώμονα την αποφυγή μιας αλλαγής καθεστώτος που θα οδηγούσε σε λιμό, ξεκίνησε μια μερική απελευθέρωση της οικονομίας. Ωστόσο, η συνταγή έκτακτης ανάγκης ήταν καταδικασμένη να αποτύχει.
Η αντίσταση είναι προσαρμογή, αλλά η προσαρμογή είναι…
Όταν τελείωσε ο Ψυχρός Πόλεμος, η Κούβα βρέθηκε ξαφνικά απομονωμένη και οι ΗΠΑ προσπάθησαν να εκμεταλλευτούν την κατάσταση με νέες κυρώσεις. Η κυβέρνηση κατάφερε τελικά να ξεφύγει από το αδιέξοδο αναθεωρώντας ορισμένα από τα οικονομικά της δόγματα. Δούλεψε, τουλάχιστον αρχικά.
Η Κούβα προσαρμόστηκε γρήγορα στο νέο περιβάλλον. Ίσως πολύ γρήγορα. Η κυβέρνηση είπε ναι στις άμεσες ξένες επενδύσεις, αναγνώρισε την αυτοαπασχόληση, δημιούργησε μια αγορά συναλλάγματος, επένδυσε στην τουριστική βιομηχανία και έδωσε το πράσινο φως για ολοκληρωμένες μεταρρυθμίσεις που στοχεύουν στην επιχειρηματική πραγματικότητα. Το σύνολο των ενεργειών θα αποδεικνυόταν εξαιρετικά και απρόβλεπτα επιβλαβές: οι χρηματοπιστωτικές μεταρρυθμίσεις οδήγησαν σε μαζική κερδοσκοπία, οι ανεξέλεγκτες τουριστικές ροές οδήγησαν σε αύξηση των τιμών, η μεγαλύτερη ποσότητα ξένων νομισμάτων σε κυκλοφορία τροφοδότησε τη διαφθορά. Χρειάστηκαν χρόνια για να περιοριστεί η δολαριοποίηση της οικονομίας, να αποκατασταθεί ο έλεγχος των ιδιωτικών επιχειρήσεων και της χρηματοπιστωτικής αγοράς και να αντιμετωπιστεί η αυξανόμενη κουλτούρα της δωροδοκίας.
Το μάθημα εδώ είναι ότι, ενώ είναι αλήθεια ότι δεν μπορεί να υπάρξει αντίσταση χωρίς προσαρμογή, η τελευταία δεν πρέπει να είναι βιαστική. Οι υπεύθυνοι λήψης αποφάσεων πρέπει να ενεργούν με διορατικότητα και να υιοθετούν τη νοοτροπία του σκακιστή, δηλαδή πρέπει πάντα να σκέφτονται τι θα ακολουθήσει.
Τέλος, αν η Κούβα είχε διδαχθεί από το παρελθόν, δεν θα είχε επαναλάβει το ίδιο λάθος, καθώς δεν θα μεγιστοποιούσε τη δυναμική της διαφοροποίησης. Στην πραγματικότητα, η χώρα αποδείχθηκε ανίκανη να αξιοποιήσει τη στρατηγική εταιρική σχέση που υπέγραψε με νέες χώρες, συγκεκριμένα με την Κίνα και τη Βενεζουέλα, στις αρχές της δεκαετίας του 2000. Η Κούβα εισήγαγε τεχνολογία και εξοπλισμό από την Κίνα, πετρέλαιο από τη Βενεζουέλα, εξήγαγε νικέλιο και άλλα αγαθά και στις δύο χώρες και έλαβε βοήθεια και από τις δύο, αλλά δεν επένδυσε τα έσοδα στην ανάπτυξη της αυτάρκειας. Οι κουβανικές αρχές άρχισαν να μιλούν για υποκατάσταση εισαγωγών όταν ήταν πολύ αργά. Ξανά. Πράγματι, όταν ο Μιγκέλ Ντίαζ-Κανέλ εμφανίστηκε με προτάσεις εκβιομηχάνισης υποκατάστασης των εισαγωγών, η Βενεζουέλα και η Κίνα είχαν ήδη σταματήσει τις εξαγωγές τους σε γενναιόδωρες τιμές.
Σε κάθε περίπτωση, υπάρχει κάτι να μάθουμε από αυτή την περίοδο. Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα γεγονότα της συνεργασίας Κούβας-Βενεζουέλας κατά την εποχή του Τσάβες είναι μια συμφωνία, με ημερομηνία 2000, σύμφωνα με την οποία η Βενεζουέλα θα εξήγαγε 53. 000 βαρέλια πετρελαίου ημερησίως σε ανταγωνιστικές τιμές με αντάλλαγμα 20. 000-30. 000 Κουβανούς γιατρούς και εκπαιδευτικούς. Ήταν μια συμφωνία ορόσημο για την παροχή καλής υπηρεσίας, η οποία έχει πολλά να διδάξει και ατελείωτες δυνατότητες για αναπαραγωγή.
Το πείραμα της αστικής γεωργίας
Η οικονομία της αντίστασης της Κούβας έχει να διδάξει μαθήματα στους εξωτερικούς παρατηρητές. Αφού μιλήσαμε για το τι δεν πρέπει να είναι μια οικονομία αντίστασης – έντονα συγκεντρωτική, υπερβολικά γραφειοκρατική, εξαρτώμενη από το εξωτερικό εμπόριο, ελάχιστα αυτάρκης -, ήρθε η ώρα να μιλήσουμε για τις επιτυχίες της Κούβας.
Αναγκασμένη να αντιμετωπίσει μια σχεδόν ολοκληρωτική έλλειψη εξοπλισμού και καυσίμων στη μετά τον Ψυχρό Πόλεμο εποχή, η οποία ήταν έτοιμη να προκαλέσει λιμό σε ολόκληρη τη χώρα, η Κούβα πραγματοποίησε έναν καταιγισμό ιδεών για την αντιμετώπιση του ζητήματος της επισιτιστικής ασφάλειας. Η χώρα εισήγαγε καύσιμα, λιπάσματα, ανταλλακτικά και άλλη τεχνολογία που σχετίζεται με τη γεωργία από το σοβιετικό μπλοκ, αλλά τώρα δεν μπορούσε πλέον να υπολογίζει σε αυτές τις χώρες.
Όπως λέει και η παροιμία, η πείνα οξύνει την εφευρετικότητα και η Κούβα κυριολεκτικά πεινούσε. Οι υπεύθυνοι λήψης αποφάσεων βρήκαν τη λύση στα προβλήματά τους σε ένα πρωτοποριακό πείραμα αστικής γεωργίας που οδήγησε στην κατασκευή μικρής κλίμακας, ημιδημόσιων υπαίθριων αγροκτημάτων σε πολλές πόλεις, συμπεριλαμβανομένης της Αβάνας, στο πλαίσιο του πολλαπλασιασμού της Ε&Α επικεντρώνεται στα βιολιπάσματα, τα φυτοφάρμακα και τους σπόρους.
Μέχρι το 2003, η Κούβα διέθετε 35.000 στρέμματα αστικών αγροκτημάτων που παρήγαγαν 3,4 εκατομμύρια τόνους τροφίμων, απασχολούσαν 200.000 άτομα και μπορούσαν να μειώσουν την κατανάλωση καυσίμων, χημικών λιπασμάτων και συνθετικών φυτοφαρμάκων, αντίστοιχα, κατά 50%, 10% και 5% σε σύγκριση με δέκα χρόνια νωρίτερα. Μέχρι το 2012, η Αβάνα μόνο είχε περισσότερα από 100.000 στρέμματα αστικών αγροκτημάτων.
Σήμερα, πάνω από 300.000 αστικά αγροκτήματα και κήποι τροφίμων λειτουργούν στην Κούβα, όπου εκτείνονται σε περισσότερα από ένα εκατομμύριο εκτάρια. Οι αστικές φάρμες και οι κήποι τροφίμων μπορούν να ικανοποιήσουν περισσότερο από το 50% της εγχώριας ζήτησης για φρέσκα φρούτα και λαχανικά, με κορυφές 90% στην Αβάνα. Επιπλέον, περίπου εκατό επιστημονικά κέντρα που συνδέονται με πανεπιστήμια υποστηρίζουν το πείραμα της αστικής γεωργίας με την έρευνά τους για την εκμετάλλευση του εδάφους, τη διάβρωση του εδάφους και τα βιολιπάσματα.
Το θαύμα της υγείας
Η υγειονομική περίθαλψη δεν έχει γλιτώσει από το μπλοκ, κάτι που την έχει καταστήσει υπαρξιακή απειλή για την Κούβα, δεδομένου ότι η Big Pharma της Αμερικής ελέγχει περίπου το 80% της παγκόσμιας αγοράς φαρμακευτικών και ιατρικών διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας. Πρακτικά, η Κούβα δεν μπορεί να αγοράσει ένα ευρύ φάσμα φαρμάκων ή/και εξειδικευμένου εξοπλισμού, από χειρουργικά μικροσκόπια μέχρι φάρμακα για τη θεραπεία του καρκίνου, και όσοι παραβιάζουν το εμπάργκο αντιμετωπίζουν βαριά πρόστιμα, ακόμη και όταν ενεργούν υπό την εντολή ανθρωπιστικών οργανώσεων – βλέπε Chiron Corporation υπόθεση.
Η Κούβα δεν είχε άλλη επιλογή από το να επενδύσει σε αυτό που μπορούμε να ονομάσουμε «κυριαρχία της υγειονομικής περίθαλψης», έναν όρο που γνώρισε ο κόσμος με το ξέσπασμα της πανδημίας COVID19. Η συνεχής εκστρατεία επενδύσεων στην κυριαρχία της υγειονομικής περίθαλψης οδήγησε σε εκπληκτικά αποτελέσματα, τα οποία φαίνονται ακόμη πιο ασυνήθιστα αν συγκριθούν με τις Ηνωμένες Πολιτείες:
• Το προσδόκιμο ζωής της Κούβας κατά τη γέννηση ήταν 62 χρόνια το 1959, αλλά έχει αυξηθεί σταθερά από τότε, φτάνοντας τη διαφορά με τις ΗΠΑ το 2020 και ξεπερνώντας τη το 2021 – 78,9 χρόνια έναντι 76,1.
• Το ποσοστό παιδικής θνησιμότητας στην Κούβα ήταν 47,3 θάνατοι ανά 1.000 γεννήσεις ζώντων το 1969 και μειώθηκε σε 4,1 θανάτους ανά 1.000 γεννήσεις ζώντων το 2022. Στις ΗΠΑ, οι θάνατοι ανά 1.000 γεννήσεις ζώντων μειώθηκαν από 21,4 σε 5,5 την ίδια περίοδο.
• Η Κούβα έχει 8,2 γιατρούς ανά 1.000 άτομα. Οι ΗΠΑ έχουν 2,5 γιατρούς ανά 1.000 άτομα.
Η σύγκριση μεταξύ της βελτιωμένης υγειονομικής περίθαλψης της Κούβας και της φθίνουσας υγειονομικής περίθαλψης των ΗΠΑ είναι ο καλύτερος τρόπος για να κατανοήσουν οι αναγνώστες τη σημασία αυτής της μελέτης- περίπτωσης: Η Κούβα παρέχει αποδείξεις για το τι μπορούν να κάνουν οι φτωχές σε πόρους αλλά πλούσιες σε εγκέφαλο χώρες.
Το θαύμα της υγειονομικής περίθαλψης της Κούβας είναι το αποτέλεσμα δεκαετιών επενδύσεων στην παραγωγή φαρμάκων χαμηλού κόστους, την επαγγελματική κατάρτιση και την «υγειονομική περίθαλψη της γειτονιάς», που αξίζουν κατά μέσο όρο το 11% του ετήσιου ΑΕΠ.
Οι πολίτες μπορούν να λάβουν δωρεάν θεραπείες και εμβόλια, καθώς το σύστημα υγειονομικής περίθαλψης είναι καθολικό και τους έχει ανατεθεί οικογενειακός γιατρός. Οι πολίτες καλούνται να κάνουν τουλάχιστον έναν έλεγχο ετησίως και χωρίζονται σε «κατηγορίες κινδύνου» με βάση τις παθολογίες και τον ανθυγιεινό τρόπο ζωής. Η περιοδικότητα των προβολών, αξιολογούμενη ανάλογα με την κατηγορία κινδύνου, σημαίνει ότι λίγοι πολίτες μένουν με αδιάγνωστες παθολογίες.
Τα πανεπιστήμια είναι επίσης δωρεάν για όλους τους πολίτες, με το κράτος να καλύπτει τα δίδακτρα και το κόστος του υλικού σπουδών. Επιπλέον, τα πανεπιστήμια καταφεύγουν σε προσκλήσεις εγγραφής που προορίζονται για την κάλυψη συγκεκριμένων εθνικών αναγκών. Για παράδειγμα, τα πανεπιστήμια αναζήτησαν κυρίως πιθανούς τεχνικούς κατά τη δεκαετία του 1960, αλλά αναζητούσαν επίδοξους γιατρούς από τη δεκαετία του 1990.
Τα πανεπιστήμια είναι ιδιαίτερα πρόθυμα να αποκτήσουν φοιτητές ιατρικής λόγω του γεγονότος ότι η Κούβα κατάφερε να οικοδομήσει μια ολόκληρη οικονομία με την εξαγωγή ιατρικού προσωπικού όλα αυτά τα χρόνια. Το γιατί οι Κουβανοί φαίνονται τόσο παθιασμένοι με την ιατρική μπορεί να έχει και πολιτισμικές εξηγήσεις: Ο Ερνέστο Γκεβάρα, ένας από τους ιδρυτές του έθνους, ήταν γιατρός και συνεχίζει να ασκεί ισχυρή επιρροή στη νεολαία.
Η ζήτηση για Κουβανούς γιατρούς είναι τόσο υψηλή, καθώς έχουν εξαιρετική φήμη και είναι φθηνοί. Ακόμη και οι ανεπτυγμένες χώρες έχουν αρχίσει να απαιτούν την τεχνογνωσία τους, όπως έκανε η Ιταλία κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID19.
Οι αριθμοί αυτής της οικονομίας σε μια οικονομία μιλούν δυνατά: 37.000 γιατροί «εξάγονται» κατά μέσο όρο ετησίως, με περισσότερες από 70 χώρες να επωφελούνται από την τεχνογνωσία τους και με περίπου 8 δισεκατομμύρια δολάρια να κερδίζει η Κούβα ετησίως.
Οι Κουβανοί γιατροί είναι γνωστοί για το ότι είναι εφευρετικοί καθώς και συνηθισμένοι να επιτυγχάνουν μεγάλα αποτελέσματα με λίγους πόρους, ακόμη και όταν πρόκειται για καρκίνο και HIV/AIDS. Η φήμη τους που βασίζεται στα γεγονότα συνδέεται εγγενώς με το εμπάργκο, το οποίο τους υποχρεώνει να είναι δημιουργικοί, να θεραπεύουν ασθένειες σε σκληρές συνθήκες, να αναπτύσσουν εγχώριες εκδόσεις ξένων φαρμάκων και να σχεδιάζουν χαμηλού κόστους αντίγραφα ξένης τεχνολογίας και εξοπλισμού. Ως αποτέλεσμα, εκτός από τις εξαγωγές γιατρών, η Κούβα πουλάει επίσης φάρμακα και ιατρική τεχνολογία χαμηλού κόστους σε αναπτυσσόμενες χώρες.
Συμπεράσματα
Η Κούβα είναι ένα ζωντανό παράδειγμα οικονομικής αντίστασης. Καμία χώρα δεν έχει βιώσει ποτέ τόσο εκτεταμένο και μακροχρόνιο οικονομικό πόλεμο. Η περίπτωσή της γίνεται ακόμη πιο μοναδική από το γεγονός ότι η Κούβα δεν διαθέτει σημαντικούς φυσικούς πόρους και βρίσκεται επίσης σε δυσμενή γεωγραφική θέση, δύο παράγοντες που τη διαφοροποιούν από το Ιράν, τη Ρωσία και τη Βόρεια Κορέα.
Οι Κουβανοί λήπτες αποφάσεων ήταν άλλοτε κοντόφθαλμοι και άλλοτε διορατικοί. Δεν κατάφεραν να αντιμετωπίσουν την αναποτελεσματικότητα ή να ξεκινήσουν προγράμματα υποκατάστασης εισαγωγών, αλλά πέτυχαν αξιοσημείωτα αποτελέσματα στην επισιτιστική ασφάλεια και την υγειονομική περίθαλψη.
Συνολικά, αυτό που μάθαμε από αυτή τη μελέτη περίπτωσης είναι ότι η οικονομική αντίσταση έχει πολλά να κάνει με μη οικονομικούς παράγοντες:
• Οι κυρώσεις και η έλλειψη πόρων μπορούν να ξεπεραστούν με την παρουσία εφευρετικότητας – οι Κουβανοί γιατροί είναι αυτοί που ισχυρίζονται ότι το θαύμα της υγειονομικής περίθαλψης είναι αποτέλεσμα μεγάλων δημιουργικών προσπαθειών.
• Η ιδεολογία είναι ένα δίκοπο μαχαίρι – συγκέντρωσε τον πληθυσμό γύρω από το κομμουνιστικό καθεστώς, αλλά απέτρεψε την αντιμετώπιση των τυπικών αναποτελεσματικών οικονομιών σχεδιασμένων και συγκεντρωτικών.
• Δεν μπορεί να υπάρξει οικονομική αντίσταση χωρίς ηθική ακεραιότητα. Το κουβανικό σύστημα δίνει μεγάλη σημασία στα ηθικά κίνητρα. Οι εργαζόμενοι και τα διευθυντικά στελέχη παρακολουθούν υποχρεωτικά μαθήματα που έχουν σχεδιαστεί για να ενσταλάξουν μη υλιστικές αξίες, να προωθήσουν την εργασιακή πειθαρχία και να ενθαρρύνουν τη συμπεριφορά προσανατολισμένη στον στόχο. Ως αποτέλεσμα, οι επιχειρήσεις έχουν έντονο αίσθημα κοινωνικής ευθύνης και δίνουν τα πάντα όταν η κυβέρνηση ξεκινά μάχες παραγωγής.
• Όχι δολάρια, μην ανησυχείτε. Ένα από τα μεγαλύτερα όρια της διαδικασίας αποδολαριοποίησης είναι ότι το δολάριο είναι απλώς το δολάριο, έτσι ώστε τα συναλλαγματικά αποθέματα που αποτελούνται από άλλα νομίσματα κινδυνεύουν να παραμείνουν αχρησιμοποίητα – αυτός είναι ο λόγος που η Ινδία αγωνίζεται να υποστηρίξει τη διεθνοποίηση της ρουπίας, καθώς οι χώρες αναρωτιούνται πώς και πού θα μπορούσαν να το χρησιμοποιήσουν. Η Κούβα αποδεικνύει ότι δεν υπάρχει ανάγκη συναλλαγών σε εθνικά νομίσματα: υπάρχει ανταλλαγή, μια πολύ υποτιμημένη πρακτική που μπορεί να επιτρέψει στις χώρες να συνάπτουν συμφωνίες αγαθών έναντι αγαθών και ακόμη και αγαθών για υπηρεσίες.
.• ¨Άδραξε την μερα. Είναι σημαντικό οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής να μην θεωρούν τίποτα δεδομένο και να το αξιοποιούν στο έπακρο όταν παρουσιάζεται η ευκαιρία. Η Κούβα είχε πολλές ευκαιρίες να χρηματοδοτήσει μια πολυτομεακή εκστρατεία αυτάρκειας, αλλά πάντα ξόδευε το μεγαλύτερο μέρος των εσόδων επιδιώκοντας λάθος έργα. Νομίζοντας ότι η τάξη των πραγμάτων ήταν προορισμένη να διαρκέσει, η Κούβα ξόδεψε αντί να επενδύσει και σήμερα βρίσκεται στο κενό της χρόνιας ημι-ανάπτυξης. Καμία τάξη δεν διαρκεί για πάντα, το απροσδόκητο είναι πάντα προ των πυλών, γι’ αυτό τα κράτη πρέπει να υιοθετήσουν νοοτροπία σκακιστή και φειδωλή συμπεριφορά.
