Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο παρεμβαίνουν μαζικά στην ενεργειακή αγορά της ΕΕ εδώ και σχεδόν δύο χρόνια – χωρίς κατάλληλη νομοθετική διαδικασία, χωρίς τη συμμετοχή του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και αγνοώντας τις επιφυλάξεις των κρατών μελών για την κυριαρχία τους.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, μαζί με το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, παρεμβαίνουν μαζικά στην ευρωπαϊκή αγορά ενέργειας – χωρίς κατάλληλη νομοθετική διαδικασία, χωρίς να εμπλέκεται το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και αδιαφορώντας για τις επιφυλάξεις των κρατών μελών σχετικά με την κυριαρχία τους. Εδώ χρησιμοποιείται μια άκρως προβληματική τακτική, δηλαδή η κατάχρηση ρητρών έκτακτης ανάγκης, όπως το άρθρο 1 του Συντάγματος. 122 ΣΛΕΕ. Αυτή επιτρέπει στο Συμβούλιο να λαμβάνει μέτρα με ειδική πλειοψηφία επί πρότασης της ΕΚ. Αυτό που προοριζόταν ως μηχανισμός έκτακτης ανάγκης μετατρέπεται σε μόνιμη λύση και διαβρώνει τις αρχές του κράτους δικαίου και της δημοκρατικής λογοδοσίας στην Ένωση.
Στις 20 Νοεμβρίου 2023, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ενέκρινε τροποποίηση του προσωρινού πλαισίου για τα μέτρα κρατικών ενισχύσεων για την καταπολέμηση της συνεχιζόμενης ενεργειακής κρίσης. Με την τροποποίηση αυτή παρατείνεται περιορισμένος αριθμός τμημάτων του προσωρινού πλαισίου για την αντιμετώπιση της κρίσης εντός έξι μηνών.
Ως εκ τούτου, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εγκρίνει κρατικά μέτρα έκτακτης ανάγκης για την καταστολή του υψηλού ενεργειακού κόστους μέχρι το καλοκαίρι του 2024. Αυτή η προσαρμογή του χρονοδιαγράμματος για τη λήξη ορισμένων διατάξεων του Προσωρινού Πλαισίου για τη διαχείριση κρίσεων και τη διακυβέρνηση των αλλαγών δίνει στα κράτη μέλη τη δυνατότητα να διατηρήσουν τα καθεστώτα στήριξής τους για την περίοδο θέρμανσης αυτόν τον χειμώνα και να βοηθήσουν τις επιχειρήσεις που εξακολουθούν να πλήττονται από την οικονομική διαταραχή που προκαλούν οι εξελίξεις στην Ουκρανία. Ο Didier Reynders, επίτροπος της ΕΕ για την πολιτική ανταγωνισμού, ανέφερε σε δήλωσή του:
Το Προσωρινό Πλαίσιο για τη διαχείριση κρίσεων και τη διαχείριση των αλλαγών έχει αποδειχθεί ότι είναι ένα κρίσιμο εργαλείο που επιτρέπει στα κράτη μέλη να παρέχουν την αναγκαία στήριξη στις επιχειρήσεις μπροστά σε αυτό το έκτακτο οικονομικό σοκ. Το πλαίσιο αποδεικνύει ότι η Επιτροπή είναι πρόθυμη και ικανή να αξιοποιήσει πλήρως την ευελιξία που διαθέτουν οι κανόνες περί κρατικών ενισχύσεων όταν χρειάζεται.
Συνεπώς, τα κράτη μέλη μπορούν να συνεχίσουν να χορηγούν ενισχύσεις για τη “διαχείριση κρίσεων”, ιδίως στον τομέα της ενέργειας (π.χ. μέτρα για τη μείωση της ζήτησης ηλεκτρικής ενέργειας, ενισχύσεις για την αντιστάθμιση των υψηλότερων τιμών ενέργειας). Η Επιτροπή επαναλαμβάνει ότι οι ρωσικές, λευκορωσικές και ιρανικές οντότητες που υπόκεινται σε κυρώσεις για ενέργειες που υπονομεύουν ή θέτουν σε κίνδυνο την εδαφική ακεραιότητα, την κυριαρχία και την ανεξαρτησία της Ουκρανίας εξαιρούνται από το πεδίο εφαρμογής των εν λόγω μέτρων.
Παρέμβαση στην αγορά ενέργειας
Η Επιτροπή διαβεβαιώνει ότι τα μέτρα αυτά αναμένεται να συμβάλουν στη σταθεροποίηση της κατάστασης στις αγορές ενέργειας (ιδίως όσον αφορά το φυσικό αέριο και τις μέσες τιμές ηλεκτρικής ενέργειας). Ωστόσο, η συνεχιζόμενη στρατιωτική σύγκρουση στην Ουκρανία εξακολουθεί να εγκυμονεί κινδύνους και η ευπάθεια των ενεργειακών αγορών δεν έχει ακόμη ξεπεραστεί.
Το παρόν προσωρινό πιστωτικό πλαίσιο εγκρίθηκε από τα κράτη μέλη στις 23 Μαρτίου 2022 και έκτοτε έχει τροποποιηθεί και προσαρμοστεί αρκετές φορές. Οι ακόλουθες διατάξεις στον τομέα των έκτακτων μέτρων έχουν ιδιαίτερη σημασία για τον τομέα της ενέργειας:
– Κανονισμός (ΕΕ) 2022/1369 του Συμβουλίου, της 5ης Αυγούστου 2022, σχετικά με συντονισμένα μέτρα για τη μείωση της ζήτησης φυσικού αερίου. Μεταξύ άλλων, ρυθμίζει την εθελοντική μείωση της κατανάλωσης φυσικού αερίου κατά 15% και τη δυνατότητα του Συμβουλίου της ΕΕ να κηρύξει “ενωσιακό συναγερμό”, ο οποίος συνεπάγεται την υποχρέωση μείωσης της ζήτησης σε ολόκληρη την Ένωση.
– Κανονισμός (ΕΕ) 2022/1854 του Συμβουλίου, της 6ης Οκτωβρίου 2022, σχετικά με έκτακτα μέτρα για την αντιμετώπιση των υψηλών τιμών της ενέργειας. Για παράδειγμα, ο κανονισμός προβλέπει μείωση της ακαθάριστης κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας στα κράτη μέλη κατά 10% και μείωση κατά 5% σε περιόδους αιχμής.
– Κανονισμός (ΕΕ) 2922/2576 του Συμβουλίου, της 19ης Δεκεμβρίου 2022, για μεγαλύτερη αλληλεγγύη μέσω του καλύτερου συντονισμού της προμήθειας φυσικού αερίου, αξιόπιστων σημείων αναφοράς των τιμών και της διασυνοριακής ανταλλαγής φυσικού αερίου με κανόνες για τη συγκέντρωση της ζήτησης και την από κοινού προμήθεια φυσικού αερίου.
– Κανονισμός (ΕΕ) 2022/2577 του Συμβουλίου, της 22ας Δεκεμβρίου 2022, για τη θέσπιση πλαισίου για την ταχύτερη ανάπτυξη των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας με κανόνες σχετικά με την προτεραιότητα για τον σχεδιασμό, την κατασκευή και τη λειτουργία εγκαταστάσεων και μονάδων για την παραγωγή v ενέργεια από ανανεώσιμες πηγές, τη σύνδεσή τους με το δίκτυο, το ίδιο το δίκτυο και τις εγκαταστάσεις αποθήκευσης.
– Κανονισμός (ΕΕ) 2022/2578 του Συμβουλίου, της 22ας Δεκεμβρίου 2022, σχετικά με τη θέσπιση μηχανισμού διόρθωσης της αγοράς για την προστασία των πολιτών και της οικονομίας της Ένωσης από τις υπερβολικές τιμές, με κανόνες για την παρακολούθηση των τιμών και τη θέσπιση μηχανισμού διόρθωσης της αγοράς.
Στα τέλη Μαρτίου 2023, ο κανονισμός (ΕΕ) 2023/706 τροποποίησε τον κανονισμό (ΕΕ) 2022/1369, ώστε η περίοδος μείωσης της ζήτησης να παραταθεί έως τα τέλη Μαρτίου 2024.
Κατάργηση της διατήρησης της κυριαρχίας των κρατών μελών
Από την άποψη του δικαίου της ΕΕ, οι εν λόγω κανονισμοί βασίζονται σε αδύναμα θεμέλια. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η νομική βάση της ΕΕ για τη θέσπιση μέτρων στον τομέα της ενέργειας αποτελείται, αφενός, από τη λεγόμενη “αρμοδιότητα της εσωτερικής αγοράς” (άρθρο 114 ΣΛΕΕ), διατάξεις από τη Συνθήκη Ευρατόμ, άρθρο 170 επ. ΣΛΕΕ για τα διευρωπαϊκά δίκτυα και από τα άρθρα 1 και 2 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. 191 στ. ΣΛΕΕ για την περιβαλλοντική πολιτική.
Δεύτερον, η Συνθήκη της Λισαβόνας εισήγαγε μια ξεχωριστή βάση αρμοδιοτήτων για την ενεργειακή πολιτική της ΕΕ (άρθρο 194 ΣΛΕΕ). Η εν λόγω ενεργειακή πολιτική αποσκοπεί, μεταξύ άλλων, στη διασφάλιση της ασφάλειας του ενεργειακού εφοδιασμού στην Ένωση “σε πνεύμα αλληλεγγύης μεταξύ των κρατών μελών”. Τα μέτρα στο πλαίσιο αυτό θεσπίζονται από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο “σύμφωνα με τη συνήθη νομοθετική διαδικασία”- η Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και η Επιτροπή των Περιφερειών πρέπει να ζητούν τη γνώμη της.
Τα κράτη µέλη διατηρούν εδώ την κυριαρχία τους όσον αφορά το δικαίωµά τους να καθορίζουν τα ίδια τους όρους χρησιµοποίησης των ενεργειακών τους πόρων, καθώς και την επιλογή τους µεταξύ των διαφόρων πηγών ενέργειας και τη γενική διάρθρωση του ενεργειακού τους εφοδιασµού.
Αυτός ο συνδυασμός συνήθους νομοθετικής διαδικασίας και παραχώρησης κάποιας κυριαρχίας στα κράτη μέλη είναι απαραίτητος για τη διασφάλιση της τήρησης των αρχών του κράτους δικαίου και της δημοκρατικής λογοδοσίας.
Τώρα, ωστόσο, αυτές οι βασικές αρχές του κράτους δικαίου ρίχνονται στη θάλασσα. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο παρεμβαίνουν μαζικά στην αγορά ενέργειας της ΕΕ εδώ και σχεδόν δύο χρόνια – χωρίς κατάλληλη νομοθετική διαδικασία, χωρίς τη συμμετοχή του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και αγνοώντας τις επιφυλάξεις των κρατών μελών για την κυριαρχία τους.
Αυτό κατέστη δυνατό επειδή τα αναφερόμενα μέτρα έκτακτης ανάγκης δεν βασίστηκαν στο άρθρο 1 του Συντάγματος. 194 ΣΛΕΕ, αλλά στο άρθρο 194 της ΣΛΕΕ. 122 παράγραφος 1 της ΣΛΕΕ, το οποίο προβλέπει τα εξής:
Με την επιφύλαξη κάθε άλλης διαδικασίας που προβλέπεται στις Συνθήκες, το Συμβούλιο, μετά από πρόταση της Επιτροπής, μπορεί να αποφασίσει, με πνεύμα αλληλεγγύης μεταξύ των κρατών μελών, τα κατάλληλα για την οικονομική κατάσταση μέτρα, ιδίως αν προκύψουν σοβαρές δυσκολίες στον εφοδιασμό ορισμένων προϊόντων, ιδίως στον τομέα της ενέργειας.
Σε αντίθεση με τη συνήθη νομοθετική διαδικασία, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο δεν εμπλέκεται καθόλου στην εφαρμογή του άρθρου 2 του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 122 παρ. 1 ΣΛΕΕ – ούτε καν με τη μορφή δικαιώματος ακρόασης ή δικαιώματος ενημέρωσης. Η Επιτροπή των Περιφερειών και η Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή επίσης δεν συμμετέχουν. Επιπλέον, ούτε η επιφύλαξη της κυριαρχίας των κρατών μελών ούτε η αρχή της ομοφωνίας στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο ισχύουν για τα μέτρα δημοσιονομικού χαρακτήρα – αρκεί η ειδική πλειοψηφία.
Πράγματι, πέντε από τους έξι προαναφερθέντες κανονισμούς έκτακτων μέτρων δεν εγκρίθηκαν ομόφωνα: Η Πολωνία ψήφισε κατά του κανονισμού (ΕΕ) 2022/1369, του κανονισμού (ΕΕ) 2022/1854 και του κανονισμού (ΕΕ) 2023/706- η Σλοβακία ψήφισε κατά του κανονισμού (ΕΕ) 2022/1854- η Ουγγαρία ψήφισε κατά του κανονισμού (ΕΕ) 2022/2577, του κανονισμού (ΕΕ) 2022/2578 και του κανονισμού (ΕΕ) 2023/706- οι Κάτω Χώρες και η Αυστρία απείχαν από την ψηφοφορία για τον κανονισμό (ΕΕ) 2022/2578- και η Ιταλία απείχε από την ψηφοφορία για τον κανονισμό (ΕΕ) 2023/706.
Ανησυχίες σχετικά με το κράτος δικαίου
Η αρμοδιότητα της ΕΕ για την ενεργειακή πολιτική και οι σχετικοί στόχοι ορίζονται σαφώς στο άρθρο 1 του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 194 ΠΑΡΆΓΡΑΦΟΣ 1 ΤΗΣ ΣΛΕΕ. Σε αυτούς περιλαμβάνονται η λειτουργία της αγοράς ενέργειας, η ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασμού, η προώθηση της ενεργειακής απόδοσης και η ανάπτυξη των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, καθώς και η προώθηση της διασύνδεσης των ενεργειακών δικτύων. Σύμφωνα με το άρθρο 1 του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 194 παρ. 2 ΣΛΕΕ, η ΕΕ εξουσιοδοτείται να λαμβάνει μέτρα για την επίτευξη των στόχων αυτών. Ωστόσο, τα μέτρα αυτά δεν πρέπει να παραβιάζουν το κυριαρχικό δικαίωμα των κρατών μελών να καθορίζουν οι ίδιοι τις εθνικές τους πηγές ενέργειας και τη δομή του ενεργειακού τους εφοδιασμού. Αυτή η λεγόμενη επιφύλαξη κυριαρχίας εμποδίζει την ΕΕ να παρεμβαίνει άμεσα στους προαναφερθέντες τομείς της ενεργειακής πολιτικής.
Ωστόσο, αυτό ακριβώς συμβαίνει εδώ και σχεδόν δύο χρόνια. Η Επιτροπή και το Συμβούλιο εφαρμόζουν συστηματικά και καταχρηστικά το άρθρο 2 του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 122 παράγραφος 1 της ΣΛΕΕ, παρόλο που
– ο δημοκρατικός δεσμός με τον κυρίαρχο (την κοινότητα των λαών των κρατών μελών) έχει διακοπεί.
– υπονομεύονται θεμελιώδεις αρχές του κράτους δικαίου, συμπεριλαμβανομένης της ορθής νομοθετικής διαδικασίας και των κατάλληλων μηχανισμών ελέγχου.
– εξαλείφονται οι επιφυλάξεις των κρατών μελών για την κυριαρχία τους στον ενεργειακό εφοδιασμό τους.
– το “πνεύμα της αλληλεγγύης” περιορίζεται στην ειδική πλειοψηφία των ψήφων του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου και
– η Ευρωπαϊκή Επιτροπή μπορεί να διαιωνίσει αυτή τη θεσμοθετημένη κατάχρηση με την επέκταση των μέτρων.
Η ενεργειακή κρίση δημιουργείται τεχνητά
Εάν τα έκτακτα μέτρα βασίζονται στο άρθρο 1 του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 122 (1) ΣΛΕΕ, πρέπει να αιτιολογείται ότι συντρέχουν οι προϋποθέσεις για την επιλογή αυτής της βάσης αρμοδιότητας- πρέπει, επομένως, να υπάρχει μια επισφαλής οικονομική κατάσταση ή απειλή αυτής, για την οποία κρίνεται αναγκαία η παρέμβαση της ΕΕ- και πρέπει να υπάρχει σύνδεση μεταξύ της αιτίας της επισφαλούς οικονομικής κατάστασης και του στόχου που πρέπει να επιτευχθεί με το μέτρο.
Ωστόσο, η Επιτροπή και το Συμβούλιο συμβάλλουν σημαντικά στο να μην αλλάξουν οι συνθήκες αυτής της “επισφαλούς οικονομικής κατάστασης” (ενεργειακή κρίση):
Τον Ιούνιο, για παράδειγμα, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο απαγόρευσε την αγορά, την εισαγωγή ή τη μεταφορά αργού πετρελαίου και ορισμένων προϊόντων πετρελαίου δια θαλάσσης από τη Ρωσία προς την ΕΕ στο πλαίσιο της έκτης δέσμης κυρώσεων. Αυτό βασίζεται στο επιχείρημα ότι το μεγαλύτερο μέρος του ρωσικού πετρελαίου που παραδίδεται στην ΕΕ μεταφέρεται δια θαλάσσης, πράγμα που σημαίνει ότι το εμπάργκο αυτό θα πρέπει να επηρεάσει σχεδόν το 90% των ρωσικών εισαγωγών πετρελαίου στην Ευρώπη.
Τα κράτη μέλη έχουν επίσης ορίσει ανώτατο όριο τιμών πετρελαίου. Αυτό ισχύει για το αργό πετρέλαιο από τον Δεκέμβριο του 2022 και για τα προϊόντα πετρελαίου από τον Φεβρουάριο του 2023 και μπορεί να προσαρμοστεί με την πάροδο του χρόνου.
Ωστόσο, η σπιτική επέκταση της ενεργειακής κρίσης στην Ένωση περιλαμβάνει επίσης την απαγόρευση εισαγωγής όλων των τύπων ρωσικού άνθρακα, την απαγόρευση νέων επενδύσεων της ΕΕ στον ρωσικό εξορυκτικό τομέα, την απαγόρευση εξαγωγής ορισμένων τεχνολογιών διύλισης πετρελαίου ή τον τερματισμό της δυνατότητας της Γερμανίας και της Πολωνίας να εισάγουν ρωσικό πετρέλαιο από αγωγούς.
Περαιτέρω μέτρα που λαμβάνουν εδώ και αρκετό καιρό η Επιτροπή και το Συμβούλιο για την εφαρμογή αυτής της μορφής “ενεργειακής δικτατορίας”, καθώς και τα συμφέροντα που εξυπηρετούνται, αποτελούν αντικείμενο του δεύτερου μέρους της παρούσας ανάλυσης.
