Γράφει ο Χρήστος Ηλ. Τσίχλης δικηγόρος Αθηνών – Συνταγματολόγος
Τα πνευματικά δικαιώματα αποτελούν απλώς μία από τις μορφές πνευματικής ιδιοκτησίας. Διαφέρουν από το εμπορικό σήμα, το οποίο προστατεύει επωνυμίες, σλόγκαν, λογότυπα και άλλα αναγνωριστικά προέλευσης, προκειμένου να μην χρησιμοποιούνται από άλλους για συγκεκριμένους σκοπούς. Διαφέρουν επίσης από τη νομοθεσία περί ευρεσιτεχνιών που προστατεύει τις εφευρέσεις. Η εμφάνισή σας και μόνο σε ένα βίντεο, μια εικόνα ή μια ηχογράφηση δεν σημαίνει ότι είστε ο κάτοχος των πνευματικών δικαιωμάτων για το εν λόγω περιεχόμενο.
Για παράδειγμα, εάν φωτογραφηθήκατε από έναν φίλο σας, κάτοχος των πνευματικών δικαιωμάτων για τη φωτογραφία είναι εκείνος που σας φωτογράφησε. Εάν κάποιος φίλος σας ή κάποιος άλλος ανέβασε ένα βίντεο, μια εικόνα ή μια εγγραφή με εσάς χωρίς την άδειά σας, και εάν πιστεύετε ότι παραβιάζει το απόρρητο ή την ασφάλειά σας, μπορείτε να υποβάλετε μια καταγγελία για παραβίαση απορρήτου. Πνευματική ιδιοκτησία ή πνευματικά δικαιώματα ή αλλιώς copyright ονομάζονται τα αποκλειστικά δικαιώματα των πνευματικών δημιουργών στο έργο τους. Παραχωρούνται από τον νόμο για ορισμένο χρόνο για να απαγορεύσουν σε τρίτους τη χρήση των έργων χωρίς την άδεια του δημιουργού. Το πνευματικό δικαίωμα υφίσταται σε έργα λογοτεχνίας και τέχνης, όπως βιβλία, θέατρο, ζωγραφική, γλυπτική, φωτογραφία, αρχιτεκτονική αλλά και άλλες δημιουργίες όπως λογισμικό ή βάσεις δεδομένων (databases). Περιλαμβάνει το δικαίωμα της εκμετάλλευσης του έργου (περιουσιακό δικαίωμα) και το δικαίωμα της προστασίας του προσωπικού δεσμού του δημιουργού του προς αυτό (ηθικό δικαίωμα).
Το πνευματικό δικαίωμα, ανάλογα με τη νομοθεσία, συνήθως αποκτάται αυτοδικαίως χωρίς να απαιτείται αίτηση του δημιουργού ή καταχώριση του έργου σε κάποια υπηρεσία. Ως παραβίαση πνευματικών δικαιωμάτων ορίζεται η χρήση έργων που προστατεύονται από πνευματική ιδιοκτησία, με παράλληλη καταπάτηση των αποκλειστικών δικαιωμάτων του κατόχου, όπως αυτά της αναπαραγωγής, διανομής, προβολής ή εκτέλεσης του κατοχυρωμένου έργου ή της δημιουργίας παράγωγων έργων, χωρίς την άδεια του κατόχου των πνευματικών δικαιωμάτων• ο τελευταίος είναι συνήθως μία εκδοτική ή άλλη εταιρεία που εκπροσωπεί τον δημιουργό. Όταν δημιουργείτε ένα πρωτότυπο λογοτεχνικό, επιστημονικό και καλλιτεχνικό έργο, όπως ποιήματα, άρθρα, ταινίες, τραγούδια ή γλυπτά, αυτά προστατεύονται από πνευματικά δικαιώματα. Κανείς εκτός από σας δεν έχει το δικαίωμα να δημοσιεύσει ή να αναπαραγάγει το έργο σας.
Στις χώρες της ΕΕ, τα πνευματικά δικαιώματα προστατεύουν τη διανοητική ιδιοκτησία σας επί 70 χρόνια μετά τον θάνατό σας ή 70 χρόνια μετά τον θάνατο του τελευταίου επιζώντος δημιουργού σε περίπτωση έργου κοινής δημιουργίας. Κυρώσεις σε περίπτωση παραβίασης πνευματικού δικαιώματος:
Αστικές κυρώσεις: Σε κάθε περίπτωση προσβολής ή επαπειλούμενης προσβολής της πνευματικής ιδιοκτησίας, ο δημιουργός, μπορεί να αξιώσει δικαστικά, κατά περίπτωση, την αναγνώριση του δικαιώματός του, την άρση της προσβολής και την παράλειψή της στο μέλλον, καθώς και αποζημίωση λόγω ηθικής βλάβης.
Διοικητικές κυρώσεις: Όποιος, χωρίς δικαίωμα και κατά παράβαση των διατάξεων του παρόντος νόμου, αναπαράγει, πωλεί ή κατ` άλλον τρόπο διανέμει στο κοινό ή κατέχει με σκοπό διανομής πρόγραμμα ηλεκτρονικού υπολογιστή, ανεξαρτήτως άλλων κυρώσεων, υπόκειται σε διοικητικό πρόστιμο χιλίων (1.000) ευρώ για κάθε παράνομο αντίτυπο προγράμματος ηλεκτρονικού υπολογιστή.
Ποινικές κυρώσεις: Ο παραβάτης του νόμου περί Πνευματικής Ιδιοκτησίας τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον ενός έτους και χρηματική ποινή 2.900 έως 15.000 ευρώ.
Αν το όφελος που επιδιώχθηκε ή η ζημιά, που απειλήθηκε με την παράβαση, είναι ιδιαίτερα μεγάλα, επιβάλλεται φυλάκιση τουλάχιστον δύο ετών και χρηματική ποινή.
Στην περίπτωση, μάλιστα, που ο υπαίτιος τελεί τις παραπάνω πράξεις κατ` επάγγελμα «ή σε εμπορική κλίμακα» ή αν οι περιστάσεις κάτω από τις οποίες έγινε η πράξη μαρτυρούν ιδιαίτερη επικινδυνότητα του δράστη, επιβάλλεται κάθειρξη μέχρι 10 ετών και χρηματική ποινή, καθώς και αφαίρεση της άδειας λειτουργίας της επιχείρησης, στα πλαίσια της οποίας εκτελέσθηκε η πράξη.
Με δεδομένη την πολυπλοκότητα του Νόμου περί Πνευματικής Ιδιοκτησίας, το μεγάλο αριθμό των προστατευόμενων δικαιωμάτων και την αυστηρότητα των κυρώσεων, που προβλέπει, κάθε Δημιουργός Πνευματικού έργου οφείλει να προστατεύει με το σωστό, υποδεικνυόμενο από Δικηγόρο, τρόπο και να κατοχυρώνει τα δικαιώματά του, ενώ ταυτόχρονα, κάθε πολίτης οφείλει να ενημερώνεται για την Πνευματική Ιδιοκτησία και την προστασία της, ώστε να αποφεύγει τυχόν παραβίαση δικαιωμάτων τρίτων προσώπων – Δημιουργών.
Η νομοθεσία της ευρωπαϊκής Ένωσης για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, αποτελείται από 13 οδηγίες και 2 κανονισμούς, οι οποίοι εναρμονίζουν τα ουσιώδη δικαιώματα των δημιουργών, των ερμηνευτών ή εκτελεστών καλλιτεχνών, των παραγωγών και των ραδιοτηλεοπτικών φορέων. Το κανονιστικό πλαίσιο της ΕΕ για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας και τα συγγενικά δικαιώματα (κεκτημένο) αποτελείται από:
- Οδηγία για την εναρμόνιση ορισμένων πτυχών του δικαιώματος του δημιουργού και συγγενικών δικαιωμάτων στην κοινωνία της πληροφορίας («οδηγία InfoSoc»), 22 Μαΐου 2001.
- Οδηγία σχετικά με το δικαίωμα εκμίσθωσης, το δικαίωμα δανεισμού και ορισμένα δικαιώματα συγγενικά προς την πνευματική ιδιοκτησία στον τομέα της διανοητικής ιδιοκτησίας («οδηγία για την εκμίσθωση και τον δανεισμό»), 12 Δεκεμβρίου 2006.
- Οδηγία σχετικά με το δικαίωμα παρακολούθησης υπέρ του δημιουργού πρωτότυπου έργου τέχνης («οδηγία για το δικαίωμα παρακολούθησης»), 27 Σεπτεμβρίου 2001.
- Οδηγία για το συντονισμό ορισμένων κανόνων σχετικά με το δικαίωμα του δημιουργού και τα συγγενικά δικαιώματα που εφαρμόζονται στις δορυφορικές ραδιοτηλεοπτικές μεταδόσεις και την καλωδιακή αναμετάδοση («οδηγία για τη δορυφορική και καλωδιακή μετάδοση»), 27 Σεπτεμβρίου 1993.
- Οδηγία για τη νομική προστασία των προγραμμάτων ηλεκτρονικών υπολογιστών («οδηγία για το λογισμικό»), 23 Απριλίου 2009.
- Οδηγία σχετικά με την επιβολή του δικαιώματος διανοητικής ιδιοκτησίας («ΟΕΔΔΙ»), 29 Απριλίου 2004.
- Οδηγία για τη νομική προστασία των βάσεων δεδομένων («οδηγία για τις βάσεις δεδομένων»), 11 Μαρτίου 1996.
- Οδηγία για τη διάρκεια προστασίας του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας και ορισμένων συγγενικών δικαιωμάτων που τροποποιεί την προηγούμενη οδηγία του 2006 («οδηγία για τους όρους»), 27 Σεπτεμβρίου 2011.
- Οδηγία σχετικά με ορισμένες επιτρεπόμενες χρήσεις ορφανών έργων («οδηγία για τα ορφανά έργα»), 25 Οκτωβρίου 2012.
- Οδηγία για τη συλλογική διαχείριση δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας και συγγενικών δικαιωμάτων και για τη χορήγηση διακρατικών αδειών εκμετάλλευσης δικαιωμάτων επί μουσικών έργων για επιγραμμική χρήση στην εσωτερική αγορά («οδηγία CRM), 26 Φεβρουαρίου 2014.
- Οδηγία σχετικά με ορισμένες επιτρεπόμενες χρήσεις ορισμένων έργων και άλλων προστατευόμενων αντικειμένων προστασίας δυνάμει δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας και συγγενικών δικαιωμάτων προς όφελος των τυφλών, των αμβλυώπων ή των ατόμων με άλλα προβλήματα ανάγνωσης εντύπων (οδηγία για την εφαρμογή της Συνθήκης του Μαρακές στην ΕΕ), 13 Σεπτεμβρίου 2017.
- Κανονισμός για τη διασυνοριακή ανταλλαγή μεταξύ της Ένωσης και τρίτων χωρών αντιγράφων σε προσβάσιμο μορφότυπο ορισμένων έργων και άλλων αντικειμένων προστασίας από δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας και συγγενικά δικαιώματα προς όφελος των τυφλών, των αμβλυώπων ή των ατόμων με άλλα προβλήματα ανάγνωσης εντύπων (κανονισμός για την εφαρμογή της Συνθήκης του Μαρακές στην ΕΕ), 13 Σεπτεμβρίου 2017.
- Κανονισμός για τη διασυνοριακή φορητότητα των υπηρεσιών επιγραμμικού περιεχομένου στην εσωτερική αγορά («κανονισμός για τη φορητότητα»), 14 Ιουνίου 2017.
- Οδηγία για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας και τα συγγενικά δικαιώματα στην ψηφιακή ενιαία αγορά («οδηγία για τηνψηφιακή ενιαία αγορά»), 17 Απριλίου 2019.
- Οδηγία σχετικά με την άσκηση του δικαιώματος του δημιουργού και των συγγενικών δικαιωμάτων που εφαρμόζονται σε ορισμένες επιγραμμικές μεταδόσεις ραδιοτηλεοπτικών οργανισμών και αναμεταδόσεις τηλεοπτικών και ραδιοφωνικών προγραμμάτων («Δορυφορική και καλωδιακή II), 17 Απριλίου 2019. Τρία πρόσθετα μέσα (οδηγία 87/54/ΕΚ, απόφαση 94/824/ΕΚ του Συμβουλίου και απόφαση 96/644/ΕΚ του Συμβουλίου) εναρμονίζουν τη νομική προστασία των τοπογραφιών προϊόντων ημιαγωγών. Επιπλέον, η οδηγία για το ηλεκτρονικό εμπόριο και η οδηγία για την πρόσβαση υπό όρους περιέχουν επίσης διατάξεις σχετικές με την άσκηση και την επιβολή του δικαιώματος του δημιουργού.
Διεθνές σύστημα προστασίας: Η σύμβαση της Βέρνης: Πρόκειται για τη βασικότερη διεθνή συνθήκη για την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας και τον ελάχιστο κοινό παρονομαστή προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας σε παγκόσμιο επίπεδο.
Η σύμβαση της Ρώμης: Πρόκειται για τη βασική συνθήκη για την προστασία των δικαιούχων συγγενικών δικαιωμάτων και το ελάχιστο κοινό παρονομαστή της προστασίας των συγγενικών δικαιωμάτων σε παγκόσμιο επίπεδο.
Η συνθήκη TRIPS: Πρόκειται για διεθνή συνθήκη προστασίας της διανοητικής ιδιοκτησίας εν γένει με ιδιαίτερη έμφαση στη δικαστική προστασία των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας.
Οι συνθήκες του Παγκόσμιου Οργανισμού Διανοητικής Ιδιοκτησίας: Οι διεθνείς συνθήκες το 1995 καλύπτουν τόσο την πνευματική ιδιοκτησία όσο και τα συγγενικά δικαιώματα, ενσωματώνουν τις ρυθμίσεις της συνθήκης της Βέρνης, της Ρώμης και της TRIPS και εισάγουν την προστασία με τεχνολογικά μέτρα καθώς και την προστασία της διάθεσης των έργων πνευματικής ιδιοκτησίας στο διαδίκτυο. Ο (ποινικός) νομοθέτης έκρινε ότι ως ένα σπουδαίας σημασίας και ιδιαίτερα ευαίσθητο και ευάλωτο έννομο αγαθό χρήζει ποινικής προστασίας και για το λόγο αυτό τυποποίησε στο ν. 2121/1993 και συγκεκριμένα στο άρ. 66 το έγκλημα σχετικά με την προσβολή της πνευματικής ιδιοκτησίας. Δεν πρόκειται όμως για κατασκευή του σχετικού εγκλήματος για πρώτη φορά, καθώς πριν από το ν. αυτό υπήρχε ο νόμος 2387/1920, ο οποίος όμως έχρηζε αντικατάστασης, καθώς παρείχε σκιώδη ποινική προστασία (βλ. απόφ. ΣυμβΠλημμΘεσσ 409/2000) πράγμα που δε συμπορευόταν και με τη διεθνή τάση περί καταπολέμησης της πειρατείας που είχε πλέον αποκτήσει οργανωμένη μορφή και διεθνή διάσταση.
Συνεπώς η απάντηση στο γιατί η πνευματική ιδιοκτησία ενδιαφέρει το ποινικό δίκαιο είναι πολύ απλή. Επειδή ακριβώς ο νομοθέτης τυποποίησε σε νομική διάταξη την προσβολή της, προβλέποντας και σχετικές ποινές, ανάγοντάς την έτσι σε έγκλημα.
β. Το έγκλημα του άρ. 66 παρ. 1 ν. 2121/1993
Κατά το άρ. 14 ΠΚ έγκλημα είναι κάθε πράξη άδικη και καταλογιστή στο δράστη της, η οποία τιμωρείται από το νόμο. Από τη διάταξη αυτή προκύπτει ότι για να υποστηριχθεί ότι κάποιο πρόσωπο έχει τελέσει έγκλημα και, άρα, ότι υπάρχει ένα (αρχικό) αξιόποινο σχετικά με κάποια πράξη, απαιτείται να υπάρξουν σωρευτικά κάποια στοιχεία, δηλαδή αρχικό άδικο, τελικό άδικο, αρχικός καταλογισμός και τελικός καταλογισμός.
β1. Το αρχικό άδικο
Το αρχικό άδικο ταυτίζεται με την προσβολή ενός εννόμου αγαθού, όπως αυτή ακριβώς τυποποιείται στην αντικειμενική υπόσταση ενός κυρωτικού κανόνα. Όταν κάποιος έχει τελέσει αντικειμενικά κάθε στοιχείο της αντικειμενικής υπόστασης, τότε υπάρχει προσβολή του εννόμου αγαθού, υπάρχει ένα αρχικό άδικο.
Ως προς την πνευματική ιδιοκτησία, η προσβολή του εννόμου αγαθού της πνευματικής ιδιοκτησίας περιλαμβάνεται στη νομοτυπική μορφή του άρ. 66 παρ 1 ν.2121/1993. Η αντικειμενική υπόσταση του εγκλήματος αυτού είναι η εξής: (άρ. 66 παρ. 1) «όποιος χωρίς δικαίωμα (βλ. β1. 6)και κατά παράβαση των διατάξεων του παρόντος νόμου ή διατάξεων των κυρωμένων με νόμο πολυμερών διεθνών συμβάσεων για την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας εγγράφει έργα ή αντίτυπα, καθώς και να παρουσιάζει αυτό αναλλοίωτο χωρίς προσθήκες ή περικοπές». Έγκλημα σωρευτικά ή διαζευκτικά μικτό/ προς απάντηση αυτού, και ανάλυση του εννόμου αγαθού.
Από την ανάγνωση της αντικειμενικής υπόστασης του εγκλήματος προκύπτει ότι υπάρχουν πολλοί τρόποι τέλεσης αυτού, δηλαδή πρόκειται για ένα έγκλημα πολύτροπο, αφού κάποιος μπορεί να προσβάλει την πνευματική ιδιοκτησία με το να εγγράφει, αναπαράγει, διασκευάζει, μεταφράζει, προβαίνει σε διανομή, κατέχει με σκοπό διανομής, εκτελεί δημόσια κ.ά.. Και από κει και πέρα τίθεται το ζήτημα το οποίο απασχόλησε κατά το παρελθόν και τη νομολογία, για το εάν πρόκειται για έγκλημα σωρευτικά πολύτροπο ή υπαλλακτικά πολύτροπο., πράγμα που έχει σημαντικές διαστάσεις, αφού στην περίπτωση που κάποιος για το ίδιο αντικείμενο πνευματικής ιδιοκτησίας τελεί παραπάνω από έναν τρόπους του άρ. 66, η θεώρηση του εγκλήματος ως σωρευτικά ή υπαλλακτικά μικτού έχει σημαντικότατες συνέπειες στην ποινική του μεταχείριση κατά την επιβολή ποινής.
