Φέτος είναι η 100η επέτειος από την εφαρμογή της συμφωνίας ανταλλαγής πληθυσμών μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας, μια από τις μεγαλύτερες επανεγκαταστάσεις των αρχών του 20ού αιώνα, την οποία θυμούνται με πόνο αλλά και υπερηφάνεια οι απόγονοι των «ανταλλαγέντων».
Tο «Mübadele» (ανταλλαγή πληθυσμών) είναι μια αρχαϊκή λέξη για τις νεότερες γενιές, αλλά οι ηλικιωμένοι απόγονοι εκείνων που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την Ελλάδα για την Τουρκία στο πλαίσιο μιας συμφωνίας πριν από σχεδόν έναν αιώνα τη θυμούνται έντονα και μερικές φορές με πικρία.
Στις 30 Ιανουαρίου 1923, η συμφωνία ανταλλαγής πληθυσμών από τη νεαρή τότε Δημοκρατία της Τουρκίας, που ανέκαμπτε από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και τον πόλεμο με την Ελλάδα, τέθηκε επίσημα σε
εφαρμογή, ανοίγοντας το δρόμο για περίπου 2 εκατομμύρια ανθρώπους να εγκαταλείψουν τις χώρες που αποκαλούσαν πατρίδα τους για αιώνες.
Για τους Τούρκους που εγκατέλειψαν την Ελλάδα τα επόμενα χρόνια, η ανταλλαγή ήταν μια γλυκόπικρη εμπειρία. Από τη μία πλευρά, ένιωσαν ανακούφιση για την επανεγκατάστασή τους σε μια χώρα που οι
πρόγονοί τους εγκατέλειψαν πριν από αιώνες, έναν τόπο με τον οποίο συνδέονταν πολιτισμικά και ιστορικά. Ήταν όμως και μια ανησυχητική περίπτωση, να πρέπει να εγκαταλείψουν μια χώρα στην οποία είχαν
χτίσει τη ζωή τους και την οποία είχαν συνηθίσει, αν και ο αυξανόμενος ελληνικός εθνικισμός στα τελευταία χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που κάποτε κυριαρχούσε στα Βαλκάνια, έκανε τη ζωή των εθνοτικών ομάδων δύσκολη.
Ο Ali Özgüler, 96 ετών, γεννήθηκε τρία χρόνια μετά την ανταλλαγή πληθυσμών που μετέφερε την οικογένειά του από την Ελλάδα στο Kırklareli, μια βορειοδυτική τουρκική επαρχία που συνορεύει με τη Βουλγαρία. Ο πατέρας του και οι παππούδες του έκαναν τη μακρά διαδρομή μέσω Βουλγαρίας για να φτάσουν στην Τουρκία, «πάνω σε ένα κάρο που το έσερνε βόδι», είπε ο Özgüler. Η οικογένεια εγκαταστάθηκε στην περιοχή Lüleburgaz του Kırklareli, όπου γεννήθηκε ο Özgüler και δεν έφυγε ποτέ. Αγρότης και πατέρας δύο παιδιών, οι
αναμνήσεις του Özgüler είναι θολές, αλλά θυμάται έντονα κομμάτια από την παιδική του ηλικία καθώς και τις ιστορίες που του έλεγε ο πατέρας του Ağuş για την ανταλλαγή. «Πέρασαν μια μεγάλη δοκιμασία κατά τη
διάρκεια του ταξιδιού τους εδώ και αφού εγκαταστάθηκαν», δήλωσε ο Özgüler. «Ο πατέρας μου παντρεύτηκε εδώ και έζησε τη ζωή του ως αγρότης, σε ένα αγρόκτημα που κάποτε ανήκε σε έναν Έλληνα, ο οποίος έφυγε για την Ελλάδα κατά τη διάρκεια της ανταλλαγής. Η οικογένειά μου προσαρμόστηκε στη ζωή εδώ και δεν έφυγε για οπουδήποτε αλλού», είπε ο ίδιος.
Η οικογένεια είχε ελάχιστα χρήματα για να ζήσει όταν έφτασε και ο Özgüler είπε ότι η Δημοκρατία της Τουρκίας τους έδωσε γη και αγελάδες. «Ήθελα από καιρό να επισκεφθώ το χωριό όπου γεννήθηκε ο πατέρας μου στην Ελλάδα, αλλά δεν είχα ποτέ την ευκαιρία», θρηνεί.
Ο Özgüler είπε ότι αν και ξεκίνησαν μια νέα ζωή στην Τουρκία, η φτώχεια τους επηρέασε σοβαρά, ιδίως κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν η Τουρκία υπέφερε από τις επιπτώσεις ενός πολέμου στον οποίο δεν συμμετείχε. «πήρχε πείνα παντού. Οι άνθρωποι μάζευαν και έτρωγαν γρασίδι. Θυμάμαι ότι φορούσα (πρωτόγονα) παπούτσια χωρίς σόλα γιατί δεν είχαμε χρήματα για να αγοράσουμε καινούργια παπούτσια. Φορούσαμε βαμβακερά σακιά σταπόδια μας. Θυμάμαι ότι ταξίδευα δύο ημέρες για να πουλήσω το σιτάρι που καλλιεργούσαμε σε αγοραστές σε άλλα μέρη», διηγείται.
Αν και οι περισσότεροι μεταφέρθηκαν σε πόλεις που βρίσκονται πιο κοντά στην Ελλάδα, οι άνθρωποι που έφτασαν μέσω της ανταλλαγής πληθυσμών βρέθηκαν επίσης σε μακρινά μέρη, όπως τα Άδανα, που
απέχουν πάνω από 1. 700 χιλιόμετρα από την Ελλάδα. Η οικογένεια της Selma Kırançeşme ήταν μεταξύ αυτών των ανθρώπων. Ο Kırançeşme, ο οποίος είναι τώρα επικεφαλής μιας ένωσης «mübadil» (ανταλλαγέντες) στη νότια τουρκική επαρχία, είναι μεταξύ εκείνων που είναι υπερήφανοι για την επανεγκατάσταση. «Ο Ατατούρκ έκανε μεγάλη χάρη σ’ αυτούς τους ανθρώπους παίρνοντάς τους στην πατρίδα τους», είπε, αναφερόμενος στον ιδρυτή της σύγχρονης Τουρκίας, ο οποίος γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη (Θεσσαλονίκη) της Ελλάδας. «Έχει μια ξεχωριστή θέση στις αναμνήσεις μας», είπε η ίδια.
Ο Kırançeşme και άλλοι που εγκαταστάθηκαν στα Άδανα κατάγονται από το ελληνικό νησί της Κρήτης, από όπου μετεγκαταστάθηκε ένας τεράστιος αριθμός Τούρκων, σε μια ευρεία περιοχή που εκτείνεται από το Τσανάκκαλε και την Προύσα στα δυτικά έως τα Άδανα και το Χατάι στα νότια. Ο πατέρας του Kırançeşme ήταν μόλις ενός έτους όταν η οικογένειά του μετακόμισε πρώτα στη Μερσίνα, πριν δημιουργήσει νέα ζωή στα γειτονικά Άδανα. «Οι ζωές των Τούρκων κινδύνευσαν στην Κρήτη μετά τον πόλεμο της Ανεξαρτησίας στην Τουρκία. Ένας Έλληνας ειδοποίησε τους κατοίκους του χωριού των παππούδων μου για επικείμενη επιδρομή (των ελληνικών δυνάμεων). Ζούσαν σε ένα εσωτερικό τμήμα του νησιού και μετακόμισαν κάπου στην ακτή. Κάποιοι ζούσαν σε σκηνές στις παραλίες, περιμένοντας επί μήνες τα πλοία που θα τους μετέφεραν στην Τουρκία», είπε.
Το ταξίδι στην Τουρκία ήταν ένα άλλο κεφάλαιο της πτήσης. «Κάθε οικογένεια είχε το δικαίωμα να μεταφέρει στα πλοία αντικείμενα βάρους 500 κιλών το πολύ και χρεωνόταν με τέλη για επιπλέον αντικείμενα, κάτι που οι περισσότερες οικογένειες δεν μπορούσαν να αντέξουν οικονομικά. Έπρεπε να φύγουν με ελάχιστα υπάρχοντα από ένα μέρος όπου πέρασαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους. Αυτό ήταν
τραυματικό», είπε. Αλλά μια πιο οδυνηρή εμπειρία για τις οικογένειες ήταν να πρέπει να αφήσουν πίσω τα μέλη της οικογένειάς τους. «Κάθε πλοίο είχε μια συγκεκριμένη χωρητικότητα για επιβάτες και όταν γέμιζε,
δεν επιτρεπόταν η επιβίβαση. Ορισμένες οικογένειες έβαζαν πρώτα τα παιδιά τους στα σκάφη και περίμεναν τα επόμενα σκάφη για μήνες. Η γιαγιά μου ήταν ανάμεσα σε αυτά τα παιδιά. Σε ορισμένες περιπτώσεις, τα αδέλφια βρήκαν ο ένας τον άλλον 50, 60 χρόνια αργότερα. Γνώρισα τα εγγόνια του θείου μου μόλις πριν από τέσσερα χρόνια. Βρήκαμε επίσης απογόνους του θείου του παππού μου χρόνια αργότερα στην
(νοτιοδυτική) πόλη Μπόντρουμ», είπε.
Η άφιξη στην Τουρκία ήταν μια άλλη πρόκληση για τους «mübadils». «Οι περισσότεροι από αυτούς δεν γνώριζαν τουρκικά και δυσκολεύτηκαν να προσαρμοστούν στη νέα τους ζωή στην πατρίδα τους», δήλωσε ο
Kırançeşme. «Η πρώτη γενιά ήταν κλεισμένοι άνθρωποι που δεν είχαν πολλές κοινωνικές επαφές με ανθρώπους στη νέα τους χώρα. Τα πρώτα χρόνια, για παράδειγμα, η κοινότητα έκανε γάμους με συγγενείς», είπε.
«Πέρασαν πολύ πόνο, αλλά δεν τον μετέδωσαν στα παιδιά τους»,πρόσθεσε.
«Η ανταλλαγή πληθυσμών ήταν επώδυνη, αλλά ήταν αναγκαία υπό αυτές τις συνθήκες. Οι Τούρκοι στην Κρήτη κινδύνευαν με γενοκτονία χωρίς την ανταλλαγή. Ο Ατατούρκ έκανε μεγάλη χάρη σε αυτούς τους ανθρώπους. Οι πρόγονοί μας μάς έλεγαν ότι οι Έλληνες χλεύαζαν τις οικογένειες που περίμεναν στις παραλίες της Κρήτης λέγοντας ότι « Ατατούρκ δεν θα έρθει να σας πάρει» Αλλά περίμεναν και περίμεναν και
τελικά τα πλοία ήρθαν. Από ευγνωμοσύνη, οι περισσότερες οικογένειες ονόμασαν τους νεογέννητους γιους τους Κεμάλ και τις κόρες τους Κεμαλίγιε», λέει ο Kırançeşme.
Αν και αποτελεί μια μακρινή ανάμνηση για πολλούς, με λίγους επιζώντες από τις πρώτες ημέρες της ανταλλαγής, η ανταλλαγή πληθυσμών εξακολουθεί να μνημονεύεται κάθε χρόνο με μια σειρά εκδηλώσεων σε
όλη τη χώρα. Στη δυτική επαρχία της Σμύρνης, που βρίσκεται απέναντι από την τουρκική πλευρά του Αιγαίου Πελάγους, όπου η Ελλάδα είναι παραθαλάσσια, η επέτειος ήταν μια ευκαιρία για να θυμηθούν τα δεινά
των προηγούμενων γενεών. Ο Μητροπολιτικός Δήμος Σμύρνης φιλοξένησε τις εκδηλώσεις κατά τη διάρκεια του Σαββατοκύριακου, συμπεριλαμβανομένων πάνελ, εκθέσεων και προβολών ταινιών σχετικά με την ανταλλαγή.
Στη συνοικία Büyükçekmece της Κωνσταντινούπολης, ο τοπικός δήμος διοργάνωσε εκδηλώσεις για τον εορτασμό της επετείου, συμπεριλαμβανομένης μιας συμβολικής αναπαράστασης της ανταλλαγής, με ηθοποιούς που φορούσαν τα κοστούμια της εποχής και έφταναν στην παραλιακή συνοικία στη θάλασσα του Μαρμαρά με βάρκες. Ο κόσμος άφησε επίσης λουλούδια στη θάλασσα από το λιμάνι Μιμάρ Σινάν, από όπου αναχώρησαν Τούρκοι για την ανταλλαγή πληθυσμών πριν από δεκαετίες. Ο δήμος φιλοξένησε επίσης έκθεση φωτογραφίας με φωτογραφίες των πρώτων αφίξεων. «Γιορτάζουμε την ημέρα αυτή στην περιοχή Μιμάρ Σινάν, πρώην γνωστή ως Καλλικράτεια. Περισσότεροι από 2.000 Έλληνες έφυγαν για την Ελλάδα από εδώ και οι Τούρκοι έρχονται εδώ, σε αυτό το λιμάνι, τότε», δήλωσε ο δήμαρχος του Büyükçekmece Hasan Akgün.
Ο Akgün είπε ότι οι Έλληνες που έφυγαν από το Büyükçekmece δημιούργησαν μια νέα πόλη στην Ελλάδα με το όνομα Νέα Καλλικράτεια ή Νέα Καλλικράτεια και χρόνια αργότερα, το Büyükçekmece έγινε αδελφός δήμος με τη Νέα Προποντίδα, όπου βρίσκεται η ελληνική πόλη. Ο Λευτέρης Εμμανουηλίδης, απόγονος ελληνικής οικογένειας που μετεγκαταστάθηκε από το Büyükçekmece κατά τη διάρκεια της ανταλλαγής, ήταν ένας από τους προσκεκλημένους των εκδηλώσεων.
«Ήρθα εδώ για να βρω το σπίτι όπου γεννήθηκε ο πατέρας μου και χάρηκα που παρευρέθηκα σε αυτή την εκδήλωση για να τιμήσω τη μνήμη αυτών των ανθρώπων» είπε.
Πρόκειται για ιστορίες Τούρκων απόγονων; Ελλήνων απόγονων;
Στρατιωτών στον πόλεμο μεταξύ 1914-1922;
Βρείτε χρόνο και επισκεφθείτε την έκθεση «Το Έπος της Ανατολίας στην Ελληνική Φαντασία» στην Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, την οποία επιμελήθηκαν η αρχαιολόγος Δρ Ναταλία Βογέικοφ- Μπρόγκαν και η ιστορικός Νατάσα Λεμού, καθώς και τη Γενάδειο Βιβλιοθήκη υπό την καθοδήγηση της Ανώτερης Λυράρισσας Ειρήνης Σολομωνίδη και ανακαλύψτε τις ρίζες σας. Όλοι πρέπει να είναι
ευγνώμονες στον Γενικό Διευθυντή της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα Παντελή Πάνο για τη δημιουργία ενός τόσο ισχυρού ιδρύματος.•
