Παραμονές των επόμενων εκλογών για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (ΕΚ), οι οποίες πρόκειται να διεξαχθούν στις 6-9 Ιουνίου 2024, η προσοχή των εμπειρογνωμόνων, ως συνήθως, είναι στραμμένη στα ευρωσκεπτικιστικά κόμματα, τα οποία προβλέπεται να αυξήσουν και πάλι την παρουσία τους. Είναι όμως ο ευρωσκεπτικισμός τόσο επικίνδυνος όσο λένε και θα μπορέσει να κλονίσει τις θέσεις του κυβερνώντος κεντροδεξιού συνασπισμού υπό την ηγεσία του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος (ΕΛΚ);
Ο ευρωσκεπτικισμός δεν υπήρξε ποτέ μια αυστηρή κομματική ιδεολογία, η οποία επιτρέπει σε κόμματα με διαφορετικές απόψεις να αναλάβουν την απόδοση. Με τους πιο γενικούς όρους, ο ευρωσκεπτικισμός αντανακλά μια στάση διαμαρτυρίας σχετικά με την εμβάθυνση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, τη μεταφορά της κυριαρχικής εξουσίας των κρατών σε υπερεθνικό επίπεδο και την εξουσία των ευρωπαϊκών πολιτικών ελίτ εις βάρος της δημοκρατικής νομιμότητας και της διαφάνειας. Η συμβολική φιγούρα της Βρετανίδας πρωθυπουργού Μάργκαρετ Θάτσερ θεωρείται πρότυπο για έναν ευρωσκεπτικιστή πολιτικό. Στις δεκαετίες του 1980 και του 1990, οι φωνές εκείνων που θα ήθελαν να περιορίσουν την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση άρχισαν να ακούγονται πιο καθαρά, κάτι που δεν μπορούσε να περάσει απαρατήρητο από το κατεστημένο της ΕΕ. Εκείνα τα χρόνια, το ΕΚ είχε μάλλον μέτριες εξουσίες και δεν είχε το δικαίωμα νομοθετικής πρωτοβουλίας όπως σήμερα. Οι εκλογές του ΕΚ θεωρούνταν κάτι σαν δεύτερος γύρος εθνικών εκλογών, που χαρακτηρίζονταν από ψήφους διαμαρτυρίας και χαμηλή συμμετοχή. Ωστόσο, ακόμη και εκείνη την εποχή υπήρχε μια εμφανής τάση ενίσχυσης του ρόλου του ΕΚ στο θεσμικό τρίγωνο (Συμβούλιο της ΕΕ – Επιτροπή – Κοινοβούλιο) και έγινε σαφές ότι αν αργά ή γρήγορα οι ευρωσκεπτικιστές εγκατασταθούν σε αυτό το θεσμικό όργανο, θα μπορέσουν να προωθήσουν σοβαρά την εναλλακτική τους πρόταση για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση.
Εκλογικές τεχνολογίες κατά των περιθωριοποιημένων ατόμων
Οι πρώτες πανευρωπαϊκές εκλογές για το ΕΚ διεξήχθησαν το 1979 (πριν από αυτό, τα μέλη της Συνέλευσης της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα διορίζονταν μεταξύ των μελών των εθνικών αντιπροσωπευτικών οργάνων). Η πρώτη τεχνολογία για τον περιορισμό των ευρωσκεπτικιστών ήταν η στοιχειώδης έλλειψη ουσιαστικών εξουσιών στο ΕΚ, όταν κυριαρχούσε η διακυβερνητική μέθοδος διακυβέρνησης. Με την υπογραφή της Συνθήκης του Άμστερνταμ (1997) και της επακόλουθης Συνθήκης της Νίκαιας (2001), ο σφόνδυλος λήψης αποφάσεων στην ΕΕ στράφηκε προς μια υπερεθνική μέθοδο διακυβέρνησης, δίνοντας μεγαλύτερες εξουσίες στο ΕΚ ως το κύριο πλειοψηφικό όργανο του πολιτικού συστήματος της ΕΕ. Τα μέτρα αυτά σχεδιάστηκαν για να αυξήσουν τη δημοκρατία, τη διαφάνεια και την αποτελεσματικότητα των θεσμικών οργάνων της ΕΕ, τα οποία στις αρχές του 21ου αιώνα υπέφεραν ήδη χρόνια από έλλειψη νομιμοποίησης. Τέλος, με την έναρξη ισχύος της Συνθήκης της Λισαβόνας τον Δεκέμβριο του 2009, το ΕΚ αποχαιρέτησε τη φήμη του ως πολιτικά αδύναμου θεσμού. Σήμερα έχει την εξουσία να επηρεάζει τον διορισμό μιας νέας Επιτροπής, να απορρίπτει νομοσχέδια που προτείνει η Επιτροπή και να εγκρίνει ή να καθυστερεί την έναρξη ισχύος διεθνών συνθηκών και εμπορικών συμφωνιών. Επιπλέον, το ΕΚ απέκτησε επιτέλους το πραγματικό δικαίωμα νομοθετικής πρωτοβουλίας μαζί με την Επιτροπή και μια σειρά από εξουσίες για την προσαρμογή του ετήσιου προϋπολογισμού της ΕΕ.
Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι, αποκτώντας νέες εξουσίες, το ΕΚ έγινε όλο και πιο επιθυμητός στόχος για διάφορες πολιτικές δυνάμεις, συμπεριλαμβανομένων των αντιπάλων της ολοκλήρωσης. Ως εκ τούτου, για να διασφαλιστεί ότι η εξουσία παρέμεινε στα χέρια φιλοευρωπαϊκών κεντρώων κομμάτων, οι εκλογές για το ΕΚ μετριάστηκαν αρχικά με τέτοιο τρόπο ώστε να εξομαλυνθούν οι τραχιές ακμές και να καταστεί δύσκολο για τα μικρά περιθωριακά (ακροαριστερά και ακροδεξιά) και ευρωσκεπτικιστικά κόμματα να κερδίσουν κοινοβουλευτικές εντολές. Ορισμένοι απλοί χειρισμοί με τις εκλογικές τεχνολογίες περιλαμβάνουν: το εκλογικό κατώφλι, τον τύπο καταμέτρησης των ψήφων, τον τύπο του ψηφοδελτίου και τον διαχωρισμό σε εκλογικά τμήματα. Σημειώστε ότι για τις εκλογές στο ΕΚ υπάρχουν αρκετοί ενιαίοι κανόνες (για παράδειγμα, η ημερομηνία ψηφοφορίας), αλλά κατά τα άλλα ακολουθούν εθνικούς κανόνες, οι οποίοι μπορεί να διαφέρουν σημαντικά από χώρα σε χώρα.
Στις περισσότερες χώρες της ΕΕ δεν υπάρχει εκλογικός φραγμός, αλλά στις χώρες όπου η δημοτικότητα των ευρωσκεπτικιστών έχει συνήθως αυξηθεί, αυτός είναι όσο το δυνατόν υψηλότερος – 5% (Γαλλία, Πολωνία, Ουγγαρία, Ρουμανία κ.λπ.) Εξαίρεση αποτελεί η Γερμανία, όπου δεν υπάρχει εκλογικός φραγμός, αλλά καταργήθηκε ο διαχωρισμός σε εκλογικές περιφέρειες (μόνο για τις εκλογές του ΕΚ) και εισήχθησαν κλειστοί κατάλογοι, οι οποίοι δεν επιτρέπουν στους ψηφοφόρους να ψηφίσουν μεμονωμένους υποψηφίους, αλλά μόνο έναν προεγκεκριμένο κατάλογο βουλευτών του κόμματος. Αυτός ο συνδυασμός εγγυάται το πέρασμα των μεγάλων κομμάτων και, χρόνο με το χρόνο, εξασφαλίζει αξιόπιστα ότι ο συνασπισμός CDU/CSU και SPD απολαμβάνει την πλειοψηφία στις ευρωπαϊκές εκλογές (35,4% και 27,3%, αντίστοιχα, το 2014- 28,9% και 15,8% το 2019).
Οι τύποι καταμέτρησης των ψήφων διαφέρουν ως προς τη μέθοδο στρογγυλοποίησης και, ως εκ τούτου, ως προς την κατανομή των εντολών υπέρ των μεγάλων ή των μικρών κομμάτων. Οι περισσότερες χώρες της ΕΕ χρησιμοποιούν τον τύπο του Βέλγου μαθηματικού Victor D’Hondt, ο οποίος δίνει πλεονέκτημα στα μεγάλα κόμματα. Σε συνδυασμό με εκλογικό κατώφλι 5% (Βέλγιο, Κροατία, Τσεχική Δημοκρατία), το αποτέλεσμα αυτό ενισχύεται, καθώς και σε συνδυασμό με τη μορφή του ψηφοδελτίου, που τις περισσότερες φορές είναι κλειστή λίστα (Ουγγαρία, Ρουμανία, Γαλλία). Αυτός ο συνδυασμός εκλογικών τεχνικών στις παραπάνω χώρες δίνει στα μικρά κόμματα τις λιγότερες πιθανότητες να κερδίσουν εντολές ως ευρωβουλευτές. Η χρήση άλλων τύπων, για παράδειγμα, Sainte-Lague (Λετονία) και Niemeyer (Βουλγαρία, Γερμανία, Πολωνία), εξασφαλίζει ουδέτερη στρογγυλοποίηση, η οποία, σε συνδυασμό με την απουσία εκλογικού ορίου (Βουλγαρία, Γερμανία), δίνει σε όλα τα κόμματα ίσες πιθανότητες να εκπροσωπηθούν σε απόλυτη αναλογία με τις ψήφους τους.
Τέλος, το είδος της ψηφοφορίας έχει σημασία- μπορεί να είναι κλειστός κατάλογος, ανοικτός κατάλογος ή μεικτή ψηφοφορία κατάταξης. Ο κλειστός τύπος ψηφοφορίας περιλαμβάνει την επιλογή ενός κόμματος και δεν επιτρέπει την ψήφο για μεμονωμένους υποψηφίους ή την αλλαγή της σειράς τους στον κατάλογο (Ουγγαρία, Γερμανία, Ισπανία, Πορτογαλία, Ρουμανία και Γαλλία), οπότε ο κύριος αγώνας δεν διεξάγεται μεταξύ μεμονωμένων προσωπικοτήτων, αλλά μεταξύ μεγάλων πολιτικών πλατφορμών. Το ΕΚ θα περιλαμβάνει 313 νομοθέτες που θα επιλεγούν με τον κλειστό τύπο ψηφοφορίας σε σύνολο 720 βουλευτών το 2024. Η εναλλακτική λύση είναι η ανοικτή λίστα, όπου ο ίδιος ο ψηφοφόρος δημιουργεί έναν κατάλογο υποψηφίων ευρωβουλευτών (Δανία, Ιταλία, Λιθουανία, Λουξεμβούργο, Φινλανδία, Κροατία και Εσθονία). Η μεσαία οδός προσφέρει μεικτή ψηφοφορία κατάταξης, όπου ο ψηφοφόρος καλείται να ψηφίσει ένα κόμμα με εγκεκριμένο κατάλογο υποψηφίων, αλλά ταυτόχρονα έχει τη δυνατότητα να επιλέξει έναν μεμονωμένο υποψήφιο, αυξάνοντας έτσι τις πιθανότητές του να εισέλθει στο ΕΚ (Αυστρία, Βέλγιο, Βουλγαρία, Λετονία, Κάτω Χώρες, Κυπριακή Δημοκρατία, Σλοβακία, Σλοβενία, Τσεχική Δημοκρατία και Σουηδία).
Έτσι, το παρουσιαζόμενο σύνολο εκλογικών τεχνικών συμβάλλει στο γεγονός ότι οι χώρες με μεγάλη βαρύτητα, οι οποίες συνεισφέρουν περισσότερο από το ήμισυ των νομοθετών στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, διεξάγουν τις ευρωπαϊκές εκλογές σύμφωνα με κανόνες που περιορίζουν σκόπιμα τις πιθανότητες εκλογής μικρών και περιθωριακών κομμάτων. Στο μέλλον, είναι αυτό το μισό που θα παρέχει την απαραίτητη πλειοψηφία στο ΕΚ για μια συνεκτική διαδικασία λήψης αποφάσεων.
Απλή αριθμητική
Στην τρέχουσα σύνθεση του ΕΚ του 2019, η ακροδεξιά χωρίζεται σε δύο κομματικές ομάδες: Ευρωπαίοι Συντηρητικοί και Μεταρρυθμιστές (68 έδρες) και Ταυτότητα και Δημοκρατία (59 έδρες). Η πρώτη ομάδα περιλαμβάνει τους Αδελφούς της Ιταλίας, το κόμμα Νόμος και Δικαιοσύνη της Πολωνίας και το ισπανικό κόμμα Vox. Η δεύτερη ομάδα περιλαμβάνει την Εναλλακτική για τη Γερμανία, τον Εθνικό Συναγερμό της Γαλλίας και την Ιταλική Λέγκα. Σύμφωνα με τις προβλέψεις, και οι δύο ομάδες θα μπορέσουν να αυξήσουν τον αριθμό των εδρών τους στο ΕΚ σε 83 στην σύγκληση του 2024, γεγονός που, αν ενοποιηθούν, θα δώσει στους ευρωσκεπτικιστές περισσότερες από 160 έδρες. Ωστόσο, οι ηγέτες των δύο κοινοβουλευτικών ομάδων έχουν επανειλημμένα δηλώσει ότι μια συγχώνευση είναι αδύνατη λόγω των πολύ διαφορετικών πολιτικών παραδόσεων και χαρακτηριστικών. Το πιο πιθανό σενάριο είναι ότι μεμονωμένα κόμματα θα μετακινηθούν από τη μία ομάδα στην άλλη. Δεν είναι επίσης ακόμη σαφές σε ποια ομάδα θα ενταχθούν τα λαϊκιστικά ανένταχτα κόμματα, όπως το Fidesz του Βίκτορ Όρμπαν στην Ουγγαρία. Όπως και να έχει, ακόμη και στο πιο απίστευτο σενάριο, όταν όλοι οι ευρωσκεπτικιστές θα μπορέσουν να συμφωνήσουν μεταξύ τους, ο αριθμός των εδρών τους στο ΕΚ θα είναι λίγο πάνω από 200, που σαφώς δεν είναι αρκετός για να μπλοκάρει τα νομοσχέδια που θα προωθήσουν τα κυρίαρχα κόμματα. Η πλειονότητα των αποφάσεων στο ΕΚ (95%) λαμβάνεται σύμφωνα με τη συνήθη νομοθετική διαδικασία, η οποία περιλαμβάνει τη λήψη αποφάσεων με απόλυτη πλειοψηφία των ψήφων. Στη νέα σύνθεση του ΕΚ θα υπάρχουν 720 έδρες βουλευτών, πράγμα που σημαίνει ότι η απόλυτη πλειοψηφία θα καθοριστεί κατά πάσα πιθανότητα στις 361 ψήφους. Με άλλα λόγια, παρόλο που οι ευρωσκεπτικιστές αναμένεται να ενισχύσουν τις θέσεις τους στο ΕΚ, απέχουν εξαιρετικά από το να σχηματίσουν έναν συνεκτικό συνασπισμό που θα μπορούσε να προσφέρει μια λειτουργική πολιτική εναλλακτική λύση στους κεντρώους.
Αποτυχημένη εναλλακτική λύση για την Ευρώπη
Παρά την ιστορία μισού αιώνα, ο ευρωσκεπτικισμός απέτυχε να δημιουργήσει μια αυθεντική εναλλακτική λύση στις παραδοσιακές ευρωπαϊκές πολιτικές ιδεολογίες, οι οποίες βρίσκονται πλέον σε κρίση και βιώνουν τον κατακερματισμό. Υπάρχουν δύο λόγοι γι’ αυτό: λόγοι αρχών και δομικοί. Ο πρώτος εκφράζεται στο γεγονός ότι τα πολιτικά προγράμματα της απόλυτης πλειοψηφίας των ακροδεξιών, εθνικιστικών και συντηρητικών κομμάτων αποδεικνύουν ότι αυτά, μαζί με άλλα συστημικά κόμματα, αγωνίζονται για τους ψηφοφόρους τους και προσπαθούν να προσαρμοστούν στα παγκόσμια προβλήματα της εποχής μας. Συχνά συνδυάζουν αντίθετες αρχές δανεισμένες από παραδοσιακές ιδεολογίες και προσπαθούν να παίξουν με τα δυνατά τους σημεία, πράγμα που από μόνο του τείνει προς τον ριζοσπαστικό κεντρισμό.
Τα προγράμματα των ακροδεξιών κομματικών ομάδων, οι οποίες αυτοαποκαλούνται ευρωπαϊστές, δεν προσφέρουν πραγματικά επαναστατικά μέτρα. Υποστηρίζουν την αποκέντρωση της εξουσίας, τη μεγαλύτερη λογοδοσία (κυρίως οικονομική) και αποτελεσματικότητα της ΕΕ, τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, την προστασία του περιβάλλοντος, τον σεβασμό των κυριαρχικών δικαιωμάτων των κρατών μελών, τη συνεργασία με παγκόσμιους εταίρους κ.λπ. Εν ολίγοις, τα προγράμματά τους ανταποκρίνονται στις ευρωπαϊκές αξίες, προφανώς επειδή είναι ήδη το αποτέλεσμα ενός συμβιβασμού μεταξύ διαφόρων εθνικών κομμάτων που ενώνονται σε μια κομματική ομάδα στο ΕΚ. Εδώ προκύπτει ο δεύτερος λόγος για τον οποίο ο ευρωσκεπτικισμός έχει γίνει άδοντος – η θεσμικότητα. Αφού πέρασε από τη διαδικασία των ευρωεκλογών, μπήκε στο κοινοβούλιο και ενεπλάκη σε αυτό το θεσμικό παιχνίδι. Οι ευρωσκεπτικιστές αναγκάστηκαν να μαλακώσουν τη ρητορική τους. Έτσι, έχουν γίνει μια συστημική αντιπολίτευση και όχι μια εναλλακτική λύση στην ΕΕ. Σύμφωνα με το μοτίβο που εξήγαγε ο Γερμανός κοινωνιολόγος Niklas Luhmann, κάθε συμμετοχή στο έργο των θεσμών και η ένταξη στις διαδικασίες τους σε κάνει αυτόματα να συμφωνείς με την ύπαρξή τους και να αυξάνεις τη νομιμοποίησή τους. Επιπλέον, το κύριο έργο του ΕΚ δεν συγκεντρώνεται σε κομματικές ομάδες, αλλά σε εξειδικευμένες επιτροπές που προετοιμάζουν αξιολογήσεις νομοσχεδίων και στις οποίες οι ευρωβουλευτές κατανέμονται χωρίς να λαμβάνουν υπόψη την εθνικότητα και την κομματική ένταξη. Έτσι, παρατηρούμε πώς το ευρωπαϊκό πολιτικό σύστημα κυριολεκτικά αλέθει δυνητικά επικίνδυνες πολιτικές δυνάμεις, αποδεικνύοντας για άλλη μια φορά τη σταθερότητα και τη βιωσιμότητά του.
