Μουσικοσυνθέτης παγκόσμιας φήμης, αρθρογράφος, αλλά και σκηνοθέτης, ο Ζουλφί Λιβανελί είναι το ίδιο επιτυχημένος και ως μυθιστοριογράφος, με τα βιβλία του να έχουν μεταφραστεί σε πάνω από σαράντα γλώσσες. Τα θέματά του είναι κατά κανόνα αντλημένα από την Ιστορία, μεγάλο ρόλο, όμως, παίζουν και ο έρωτας, η αυτοβιογραφία ή η εκτύλιξη των δρωμένων σε εξωτικούς τόπους. Το βιβλίο του «Στη ράχη της τίγρης», που κυκλοφόρησε πολύ πρόσφατα σε μετάφραση από τα τουρκικά της Φραγκώς Καραογλάν, από τις εκδόσεις Πατάκη, είναι ιστορικό μυθιστόρημα, βασισμένο σε εξαντλητική έρευνα και απαλλαγμένο ευθύς εξαρχής από ιδεολογικές στρεβλώσεις και εθνικές, φυλετικές και πολιτισμικές προκαταλήψεις.
Tο μυθιστόρημα του Ζουλφί Λιβανελί «Στη ράχη της τίγρης»
Ο Λιβανελί στρέφεται στην τελευταία περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, στα χρόνια του σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ του Β’. Ο Αμπντούλ Χαμίτ γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη στις 22 Σεπτεμβρίου του 1842 και διαδέχθηκε στον θρόνο τον αδελφό του Μουράτ τον Ε΄ στις 31 Αυγούστου 1876. Ήταν σουλτάνος με φιλελεύθερες ιδέες και με πολλές μεταρρυθμίσεις στο ενεργητικό του, κυρίως υπέρ των γυναικών. Ωστόσο, καταστέλλοντας, την ίδια χρονιά, εξέγερση στη Βοσνία και την Ερζεγοβίνη, προκάλεσε αρνητικά αισθήματα στην Ευρώπη. Ο σουλτάνος φοβόταν πάνω απ’ όλα την κήρυξη πολέμου με τη Ρωσική Αυτοκρατορία, όπερ και εγένετο. Οι Οθωμανοί υποχρεώθηκαν μετά την ήττα τους να υπογράψουν τη Συνθήκη του Αγίου Στέφανου (1878) με την οποία παρέδωσαν τη Σερβία, τη Ρουμανία, τη Βοσνία, την Ερζεγοβίνη και το Μαυροβούνιο, παραχωρώντας αυτονομία στη Βουλγαρία. Ο Αμπντούλ Χαμίτ Β’ ήταν σύμμαχος της Γερμανίας και της Αγγλίας και όταν οι Αρμένιοι ζήτησαν περισσότερα δικαιώματα, οι Τούρκοι έσφαξαν περί τους 20.000 ανθρώπους με τους Ευρωπαίους να τους υπερασπίζονται μετά τη σφαγή.
Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Αμπντούλ Χαμίτ Β’, ξέσπασε η εξέγερση των Νεότουρκων, υπό τον Κεμάλ Ατατούρκ, και ο ίδιος εκθρονίστηκε στις 26 Απριλίου του 1909 και πέθανε στο ανάκτορο Μπεηλέρμπεη, στον Βόσπορο, στις 10 Φεβρουαρίου του 1918. Επονομάστηκε «Μέγας Χαν» αλλά και «κόκκινος» ή «αιμοσταγής» σουλτάνος. Τον διαδέχθηκε ο αδερφός του, ο Μωάμεθ ο Ε’, ο οποίος, όμως, σύντομα παρέδωσε τα σκήπτρα της εξουσίας στους επαναστατημένους.
Το 1898 ο δεκαεπτάχρονος ακόμη Κεμάλ έγραφε εμπρηστικά άρθρα σε παράνομα έντυπα και ευχόταν να εμφανιστεί «ένας νέος Ηρακλής για να καθαρίσει τους στάβλους του Αυγεία». Αναφερόταν στη διαφθορά που είχε κατακλύσει την Οθωμανική Αυτοκρατορία απ’ άκρου εις άκρον. Ηγέτης του διεφθαρμένου «στάβλου» ήταν ο Αμπντούλ Χαμίτ Β’, ο οποίος, όντας παρανοϊκός με την ασφάλειά του, ζούσε κλεισμένος στα ανάκτορα. Μετά την εξέγερση των Νεότουρκων, ο σουλτάνος έμεινε τελείως απομονωμένος αφού τον εγκατέλειψε ακόμα και η προσωπική του φρουρά. Έδειξε να υποτάσσεται στα αιτήματα της εξέγερσης και στις 24 Ιουλίου ανακοίνωσε την επιστροφή στο Σύνταγμα του 1876. Τη διακυβέρνηση ανέλαβε η επαναστατική επιτροπή «Ένωση και Πρόοδος». Όσο για τον σουλτάνο, εξορίστηκε το 1909 στη Θεσσαλονίκη και παρέμεινε φρουρούμενος στην έπαυλη Αλλατίνη, η οποία στα νεότερα χρόνια στέγασε τη Νομαρχία Θεσσαλονίκης και αργότερα την Περιφέρεια Θεσσαλονίκης.
Από τον εγκλεισμό του σουλτάνου στην Αλλατίνη εκκινεί η αφήγηση του μυθιστορήματος του Λιβανελί, για να ρίξει εν συνεχεία φως, με αλλεπάλληλες αναδρομές, στο σύνολο του βίου του. Ο Λιβανελί μετατρέπει τον γιατρό Ατίφ Χουσεΐν σε σπονδυλική στήλη της αφήγησης. Ο γιατρός υπήρξε πραγματικό πρόσωπο και ανέλαβε ως έμπιστος της κυβέρνησης, τη φροντίδα και την περίθαλψη του σουλτάνου μέχρι και την ημέρα του θανάτου του.
Να πούμε πως ο Αμπντούλ Χαμίτ Β’ έχει απασχολήσει κατ’ επανάληψη τον Ερντογάν, που τον επικαλείται ως χρυσή εποχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και του Ισλάμ. Ο έκπτωτος σουλτάνος έχει γίνει και επιτυχημένη τουρκική πολιτική σειρά, περίπου για τους ίδιους λόγους. Παρόλα αυτά, η εικόνα την οποία φιλοτεχνεί ο συγγραφέας για τον σουλτάνο είναι ριζικά διαφορετική.
Πρόκειται για ένα εντελώς ανασφαλές και πανικόβλητο πρόσωπο, που εκτός από την αρρωστοφοβία και τον τρόμο του θανάτου (φοβάται ακόμα και τα ποντίκια), είναι έτοιμος ανά πάσα στιγμή να λιποθυμήσει από φυσική και ψυχική αδυναμία. Εικονογραφώντας εκ παραλλήλου την πολιτική ιστορία της χώρας του στον αρχόμενο 20ο αιώνα, ο Λιβανελί υποδεικνύει, περνώντας σε ένα είδος αφανούς ιστορικής τοιχογραφίας, την κρίσιμη μετάβαση από έναν πολύγλωσσο, διαπολιτισμικό και πολυφυλετικό οργανισμό στο μεμονωμένο και εν πολλοίς μονόδρομο έθνος-κράτος, με το οποίο βρίσκεται εδώ και δεκαετίες σε διάσταση, ο Ερντογάν.
Το βιβλίο βασίζεται, μαζί με πλήθος άλλες πολιτικές και ιστορικές πηγές, στα ημερολόγια τα οποία κράτησε δίκην σημειώσεων από τις συνομιλίες του με τον σουλτάνο ο Χουσεΐν. Πλέκοντας την ψυχοσύνθεση ενός ερωτευμένου εξ αποστάσεως γιατρού (με ένα κορίτσι στην Πόλη), ο Λιβανελί σκιαγραφεί ψηφίδα προς ψηφίδα και την προσωπικότητα του εκθρονισμένου σουλτάνου – πάντοτε μέσα από τη ματιά του γιατρού του. Ορκισμένος Νεότουρκος στην αρχή ο γιατρός, μισεί τον Αμπντούλ Χαμίτ Β’ ως σφαγέα λαών και αδίστακτο δικτάτορα. Σιγά-σιγά, όμως, και δια μέσου της καθημερινής τριβής μαζί του, αναδεικνύεται ένα άλλο, ιδιαιτέρως περίπλοκο πρόσωπο, όπως πάντοτε συμβαίνει στην καλή λογοτεχνία. Ναι, ο Αμπντούλ Χαμίτ Β’ έσφαξε, δήωσε και αδίκησε.
Όσο, όμως, και πολλοί άλλοι ηγέτες στον κόσμο. Και δεν είναι πως ο γιατρός ταυτίζεται με τις δικαιολογίες του – μιλούν οι εικόνες που παράγουν τα λόγια του έκπτωτου. Ήθελε μεταρρυθμίσεις και αλλαγές πλην φοβόταν τους ισχυρούς στρατιωτικούς και τους ουλεμάδες. Λάτρευε μια Βελγίδα, αλλά έκανε μόνο κρυφό γάμο μαζί της και στο τέλος, την έδιωξε από την Πόλη. Δεν ήθελε να σκοτώνει συγγενείς του και δεν το έκανε ποτέ. Ήταν ανέκαθεν πολιτικά στριμωγμένος, αλλά και πιστός της πολιτικής τού «διαίρει και βασίλευε» μεταξύ των διεθνών πολιτικών του αντιπάλων. Μισούσε τους ξένους και τους θεωρούσε υπεύθυνους για όλα τα δεινά του, αλλά θαύμαζε τους Άγγλους και αποκρυπτογραφούσε με λεπτομέρειες την εξωτερική πολιτική τους. Το μόνο που δεν κατάλαβε ποτέ ήταν η επερχόμενη κρίση, γιατί ήταν Οθωμανός αυτοκράτορας. Και ως αυτοκράτορας θα αντιδράσει (έστω και ματαίως) όταν ο ελληνικός και ο βουλγαρικός στρατός πλησιάζουν τη Θεσσαλονίκη. Ένας αυτοκράτορας που ουδέποτε θα ανακάμψει και θα παραδοθεί σιωπηλός στον θάνατο.
Ο Λιβανελί δημιουργεί ένα μυθιστόρημα χαρακτήρων με πλήθος περιπέτειες και μεταστροφές της τύχης, με περίτεχνα και εις βάθος δουλεμένα πρόσωπα, με ιστορική συνείδηση του πραγματολογικού υλικού και μακριά από οιαδήποτε προσπάθεια εξιδανίκευσης ή εξωραϊσμού είτε της Ιστορίας είτε της μυθιστορηματικής δράσης. Ας το διαβάσουμε και ας το απολαύσουμε.
