Σύνταξη – επιμέλεια: Στέλιος Βασιλούδης
Ένα δοκιμαστικό εμβόλιο πέτυχε να δημιουργήσει χαμηλά επίπεδα αντισωμάτων που απαιτούνται για τη στόχευση κατά του HIV. Είναι ένα πρώτο αλλά πολύ απαραίτητο βήμα για την πρόληψη της μόλυνσης. Από τότε που εντοπίστηκε για πρώτη φορά το 1983, ο HIV έχει μολύνει περισσότερους από 85 εκατομμύρια ανθρώπους και έχει προκαλέσει περίπου 40 εκατομμύρια θανάτους, παγκοσμίως.
Ενώ η φαρμακευτική αγωγή γνωστή ως προφύλαξη πριν από την έκθεση ή PrEP, μπορεί να μειώσει σημαντικά τον κίνδυνο μόλυνσης από τον ιό HIV, εντούτοις πρέπει να λαμβάνεται καθημερινά για να είναι αποτελεσματική. Ένα εμβόλιο που θα παρέχει διαρκή προστασία διαφεύγει των ερευνητών εδώ και δεκαετίες. Τώρα, μπορεί επιτέλους να υπάρξει μια βιώσιμη στρατηγική για τη δημιουργία του.
Ένα πειραματικό εμβόλιο που αναπτύχθηκε στο Πανεπιστήμιο Duke πυροδότησε την δημιουργία ενός διαφεύγοντος μέχρι τώρα, ευρέως εξουδετερωτικού αντισώματος σε μια μικρή ομάδα ατόμων που συμμετείχαν σε μια κλινική δοκιμή του 2019. Τα ευρήματα δημοσιεύτηκαν στο επιστημονικό περιοδικό Cell.
«Πρόκειται για μια από τις πιο κρίσιμες μελέτες στον τομέα του εμβολίου κατά του HIV μέχρι σήμερα», λέει η Glenda Gray, εμπειρογνώμονας HIV, πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος του Συμβουλίου Ιατρικής Έρευνας της Νότιας Αφρικής, η οποία δεν συμμετείχε στη μελέτη.
Πριν από μερικά χρόνια, μια ομάδα από την Scripps Research και τη International AIDS Vaccine Initiative (IAVI) έδειξε ότι ήταν δυνατό να διεγερθούν τα βλαστικά κύτταρα που απαιτούνται για τη δημιουργία αυτών των σπάνιων αντισωμάτων στους ανθρώπους. Η μελέτη του Duke προχωρά ένα βήμα παραπέρα για τη δημιουργία αυτών των αντισωμάτων, αν και σε χαμηλά επίπεδα.
«Αυτό είναι ένα επιστημονικό επίτευγμα που δίνει στο πεδίο μεγάλη ελπίδα ότι μπορεί να κατασκευάσει ένα σχήμα εμβολίου κατά του HIV που κατευθύνει την ανοσολογική απόκριση σε μια διαδρομή που απαιτείται για προστασία», λέει η Gray.
Τα εμβόλια λειτουργούν εκπαιδεύοντας το ανοσοποιητικό σύστημα να αναγνωρίζει έναν ιό ή άλλο παθογόνο. Εισάγουν κάτι που μοιάζει με τον ιό – ένα κομμάτι του για παράδειγμα ή μια εξασθενημένη εκδοχή του – και με αυτόν τον τρόπο, ωθούν τα Β κύτταρα του σώματος να παράγουν προστατευτικά αντισώματα εναντίον του. Αυτά τα αντισώματα παραμένουν έκτοτε έτσι ώστε όταν ένα άτομο αργότερα συναντήσει τον πραγματικό ιό, το ανοσοποιητικό σύστημα θυμάται και είναι έτοιμο να επιτεθεί.
Ενώ οι ερευνητές μπόρεσαν να παράγουν εμβόλια Covid-19 μέσα σε λίγους μήνες, η δημιουργία ενός εμβολίου κατά του HIV έχει αποδειχθεί πολύ πιο δύσκολη. Το πρόβλημα είναι η μοναδική φύση του ιού. Ο HIV μεταλλάσσεται ταχύτατα, πράγμα που σημαίνει ότι μπορεί γρήγορα να ξεπεράσει τις ανοσοποιητικές άμυνες. Επίσης, ενσωματώνεται στο ανθρώπινο γονιδίωμα μέσα σε λίγες ημέρες από την έκθεση, και έτσι κρύβεται από το ανοσοποιητικό σύστημα. «Μέρη του ιού μοιάζουν με τα δικά μας κύτταρα και δεν μας αρέσει να φτιάχνουμε αντισώματα εναντίον του εαυτού μας», λέει ο Barton Haynes, διευθυντής του Duke Human Vaccine Institute και ένας από τους συγγραφείς της μελέτης.
Τα συγκεκριμένα αντισώματα για τα οποία ενδιαφέρονται οι ερευνητές είναι γνωστά ως ευρέως εξουδετερωτικά αντισώματα, τα οποία μπορούν να αναγνωρίσουν και να αποκλείσουν διαφορετικές εκδοχές του ιού. Λόγω της φύσης του HIV που αλλάζει σχήμα, υπάρχουν δύο κύριοι τύποι HIV και ο καθένας έχει πολλά στελέχη. Ένα αποτελεσματικό εμβόλιο θα χρειαστεί να στοχεύσει πολλά από αυτά.
«Ορισμένα άτομα που έχουν μολυνθεί από τον ιό HIV παράγουν ευρέως εξουδετερωτικά αντισώματα, αν και συχνά χρειάζονται χρόνια συνύπαρξης με τον ιό HIV για να γίνει αυτό», λέει ο Haynes. Ακόμη και τότε, οι άνθρωποι δεν παράγουν αρκετά από αυτά για να καταπολεμήσουν τον ιό. Αυτά τα ειδικά αντισώματα παράγονται από ασυνήθιστα Β κύτταρα που είναι φορτωμένα με μεταλλάξεις που έχουν αποκτήσει με την πάροδο του χρόνου ως αντίδραση στον ιό που αλλάζει μέσα στο σώμα. «Αυτά είναι περίεργα αντισώματα», λέει ο Haynes. «Το σώμα δεν τα φτιάχνει εύκολα».
Ο Haynes και οι συνεργάτες του είχαν ως στόχο να επιταχύνουν αυτή τη διαδικασία σε υγιείς εθελοντές, αρνητικούς στον ιό HIV. Το εμβόλιο τους χρησιμοποιεί συνθετικά μόρια που μιμούνται ένα μέρος του εξωτερικού περιβλήματος ή φακέλου του HIV, που ονομάζεται εγγύς εξωτερική περιοχή της μεμβράνης. Αυτή η περιοχή παραμένει σταθερή ακόμα και όταν ο ιός μεταλλάσσεται. Τα αντισώματα εναντίον αυτής της περιοχής μπορούν να εμποδίσουν πολλά κυκλοφορούντα στελέχη του HIV.
Στη μελέτη συμμετείχαν 20 υγιή άτομα που ήταν αρνητικά στον ιό HIV. Από αυτά, 15 έλαβαν δύο από τις τέσσερις προγραμματισμένες δόσεις του ερευνητικού εμβολίου και πέντε έλαβαν τρεις δόσεις. Η δοκιμή σταμάτησε όταν ένας συμμετέχων παρουσίασε αλλεργική αντίδραση που δεν ήταν πάντως απειλητική για τη ζωή. Η ομάδα διαπίστωσε ότι η αντίδραση ήταν πιθανό να οφείλεται σε ένα έκδοχο στο εμβόλιο, το οποίο σχεδιάζει να αφαιρέσει σε μελλοντικές δοκιμές.
Διαπιστώθηκε ωστόσο, ότι δύο δόσεις του εμβολίου ήταν αρκετές για να προκαλέσουν χαμηλά επίπεδα γενικών εξουδετερωτικών αντισωμάτων μέσα σε λίγες εβδομάδες. Συγκεκριμένα, τα Β κύτταρα έμοιαζαν να παραμένουν σε κατάσταση ανάπτυξης έτσι ώστε στη συνέχεια να μπορούν να αποκτούν μεταλλάξεις, εξελισσόμενα μαζί με τον ιό. Οι ερευνητές εξέτασαν στη συνέχεια τα αντισώματα σε δείγματα HIV στο εργαστήριο και διαπίστωσαν ότι ήταν σε θέση να εξουδετερώσουν μεταξύ 15 και 35% από αυτά.
Ο Jeffrey Laurence, επιστημονικός σύμβουλος στο Ίδρυμα Έρευνας για το AIDS (amfAR) και καθηγητής ιατρικής στο Weill Cornell Medical College, λέει ότι τα ευρήματα αντιπροσωπεύουν ένα βήμα προς τα εμπρός, αλλά ότι οι προκλήσεις παραμένουν. «Η μελέτη προγραμματίζει μια πορεία για την ανάπτυξη εμβολίων, αλλά υπάρχει πολλή δουλειά που πρέπει να γίνει ακόμη», λέει.
«Το αποτελεσματικό εμβόλιο θα πρέπει να δημιουργεί επίπεδα αντισωμάτων που να είναι σημαντικά υψηλότερα και ικανά να εξουδετερώνουν τον ιό με μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα», συμπληρώνει. Προσθέτει ότι: «Ένα εμβόλιο μιας δόσης θα ήταν ιδανικό. Αν πρόκειται να κάνουμε ποτέ ένα εμβόλιο που είναι χρήσιμο για τον κόσμο, θα χρειαστεί να είναι μιας δόσης», καταλήγει.
Η στόχευση περισσότερων περιοχών του φακέλου του ιού, θα μπορούσε να οδηγήσει στην παραγωγή μιας πιο ισχυρής απόκρισης. Το επόμενο βήμα είναι ο σχεδιασμός ενός εμβολίου με τουλάχιστον τρία συστατικά, όλα προσανατολισμένα σε διαφορετικές περιοχές του ιού. «Ο στόχος είναι να καθοδηγηθούν τα Β κύτταρα ώστε να γίνουν πολύ ισχυρότεροι εξουδετερωτές», λέει ο Haynes. «Θα προχωρήσουμε μπροστά και θα χτίσουμε πάνω σε αυτά που μάθαμε», καταλήγει ο ίδιος.
