Η αρχή του τέλους της Σοβιετικής Ένωσης

Του Κώστα Μπετινάκη

Έχουν περάσει 25 χρόνια, από την 21η Αυγούστου 1991 όταν είχε εκδηλωθεί ένα άλλο αποτυχημένο πραξικόπημα. Στην αλήστου μνήμης Σοβιετική Ένωση.

Τότε, είχε αρχίσει το ξήλωμα του πουλόβερ που ολοκληρώθηκε με την διάλυση της ΕΣΣΔ.

Τότε εκατοντάδες χιλιάδες Ρώσοι είχαν κατέβει νύχτα στους δρόμους της Μόσχας και του (τότε λεγόταν ακόμη) Λένινγκραντ, θέλοντας να υπερασπιστούν τις, ελευθερίες που τους πρόσφερε η πολιτική της Περεστρόικα, ενάντια στο «πισωγύρισμα» των πραξικοπηματιών οι οποίοι είχαν επικεφαλής τον αρχηγό των μυστικών υπηρεσιών Κριουτσκόφ και τον υπουργό Άμυνας Γιαζόφ.

Οι συνωμότες επιχειρούσαν να ανατρέψουν τον, δημοφιλή την εποχή εκείνη, ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, εκμεταλλευόμενοι την απουσία του για ολιγοήμερες διακοπές στην Κριμαία.

Τελικά το πραξικόπημα απέτυχε, ο Γκορμπατσόφ επέστρεψε στη Μόσχα, αλλά τα γεγονότα του Αυγούστου δρομολογούσαν το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης, το οποίο επισφραγίστηκε οριστικά τον Δεκέμβριο του 1991.

Δημοσκοπήσεις των τελευταίων χρόνων δείχνουν ότι πολλοί Ρώσοι αναπολούν τις εποχές της Σοβιετικής Ένωσης.

Οι 70 ώρες που συγκλόνισαν τον κόσμο

Οι τέσσερις ημέρες 19,20,21 και 22 Αυγούστου του 1991 ήταν εκείνες που κλόνισαν συθέμελα την ΕΣΣΔ και οδήγησαν στην κατάρρευση της αυτοκρατορίας.

Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ έχασε κάθε έλεγχο εξουσίας και λίγους μήνες αργότερα τον κατήργησε οριστικά ο Γιέλτσιν.

Η διάλυση του σοβιετικού κράτους

Πόσοι ήταν εκείνοι που το περίμεναν; Και πόσοι εκείνοι που είχαν προειδοποιήσει ότι θα γίνει. Έτσι όταν συνέβη, όλοι ξαφνιάστηκαν. Επειδή κάποιοι υποστήριζαν ότι πρόκειται για την απαρχή της επερχόμενης κατάρρευσης και την είχαν θεωρήσει ως μια απλή απειλή που κάποιοι χρησιμοποιούσαν για να προειδοποιήσουν κάποιους άλλους.

Οι περισσότεροι πάλι την έκριναν περισσότερο ωσάν μια οπερέτα ορισμένων σκληροπυρηνικών, που θέλησαν να προχωρήσουν χωρίς καν να έχουν εξασφαλίσει την υποστήριξη του σοβιετικού στρατού.

Υπάρχει πάντοτε και η άποψη της καλά στημένης «συγκαλυμμένης επιχείρησης» από «μυστικά κέντρα», για να προκαλέσει δεδομένα αποτελέσματα. Έτσι οι επιπτώσεις στις εξελίξεις ήταν περισσότερο από ραγδαίες. Ήταν κατακλυσμιαίες.

Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ έχασε κάθε έλεγχο της εξουσίας του κέντρου προς την περιφέρεια και περιορίστηκε σε διακοσμητικό ρόλο. Για να καταργηθεί από τρεις περιφερειακούς ηγέτες, τέσσερις μήνες αργότερα.

Τον ρόλο του πρωταγωνιστή πήρε πια ο ως τότε πρόεδρος της Ρωσικής Ομοσπονδίας Μπορίς Γιέλτσιν, με τον οποίο στο εξής θα συνεννοείται πριν πάρει κάποια απόφαση ο Γκορμπατσόφ, ώσπου να τον καταργήσει οριστικά και να τον πετάξει ως στυμμένη λεμονόκουπα ο άλλοτε προστατευόμενός του.

Οι 70 ώρες που συγκλόνισαν τον κόσμο

Δευτέρα 19 Αυγούστου 1991

Εκδηλώνεται πραξικόπημα από ομάδα «συντηρητικών», όπως αποκαλούνται από τα δυτικά μέσα οι σκληροπυρηνικοί κομμουνιστές. Ο Γκορμπατσόφ, που βρίσκεται στην ντάτσα του στην Κριμαία, τίθεται σε κατ’ οίκον περιορισμό, περικυκλωμένος από τεθωρακισμένα.

Όλα αυτά, κατά τραγική σύμπτωση, μόλις δύο ημέρες πριν από την προγραμματισμένη υπογραφή της νέας Συνθήκης της Ένωσης, βάσει των οραμάτων του Γκορμπατσόφ. Επρόκειτο να σχηματιστεί μια χαλαρή ομοσπονδία κυρίαρχων κρατών.

Ο Γκορμπατσόφ, ήδη έχει χάσει το παιχνίδι ως κέντρο εξουσίας. Με δεδομένη την ανικανότητά του να προλάβει τους πραξικοπηματίες, ή με τη βεβαιότητα ότι «δεν θα τολμούσε κανένας κάτι παρόμοιο», έχασε και το δικαίωμα να παραμείνει έστω και διακοσμητικός πρόεδρος. Κάτι που επιδίωκε, παρά τις επανειλημμένες «απειλές» του να παραιτηθεί.

Τρίτη 20 Αυγούστου 1991

Οι πραξικοπηματίες, που ελέγχουν τα κρατικά μέσα ενημέρωσης, ανακοινώνουν πως ο Γκορμπατσόφ «είναι ανίκανος να ασκήσει τα καθήκοντά του για λόγους υγείας». Για τον λόγο αυτό αντικαθίσταται από τον αντιπρόεδρο Γκενάντι Γιανάγιεφ. Κηρύσσεται κατάσταση έκτακτης ανάγκης και απαγορεύονται οι διαδηλώσεις.

Σχηματίζεται 8μελές διευθυντήριο και ανάμεσά τους βρίσκονται οι Γιάναγιεφ, Παβλόφ (πρωθυπουργός), Κριουτσκόφ (αρχηγός της Κα Γκε Μπε), Μπορίς Πούγκο (υπουργός Εσωτερικών) και ο στρατάρχης Γιαζόφ (υπουργός Άμυνας).

Οι «σκληροί», λοιπόν, παρατάσσουν 100 τεθωρακισμένα κοντά σ’ αυτό που εκείνες τις ημέρες θα ονομαστεί «Μικρός Λευκός Οίκος» το ρωσικό Κοινοβούλιο – που είναι και το οχυρό του Γιέλτσιν.

Ο πρόεδρος της Ρωσίας παροτρύνει τον λαό της Μόσχας σε αντίσταση κατά των πραξικοπηματιών, που απαγορεύουν τη νυχτερινή κυκλοφορία. Με την πρώτη αναμέτρηση διαδηλωτών με στρατιωτικό όχημα, σε υπόγεια διάβαση της Μόσχας, οι στρατιώτες πυροβολούν. Αποτέλεσμα: τρεις νεκροί διαδηλωτές.

Η σθεναρή αντίδραση των οπαδών του Γιέλτσιν κλονίζει τους πραξικοπηματίες και τρεις από τους οκτώ παραιτούνται.

Σοβιετικά στρατεύματα αφοπλίζουν τη φρουρά του πρωθυπουργού της Λετονίας και καταλαμβάνουν τον ραδιοφωνικό σταθμό στη Ρίγα. Στο Ταλίν, πρωτεύουσα της Εσθονίας, 100 τεθωρακισμένα εισβάλλουν στην πόλη.

Στην πρωτεύουσα της Μολδαβίας, Κιτσινιόφ, εκατοντάδες χιλιάδες λαού καταγγέλλουν το πραξικόπημα. Στην Ουκρανία, δέκα χιλιάδες διαδηλωτές βγαίνουν στους δρόμους.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες στηρίζουν τον Γιέλτσιν και η ΕΟΚ απειλεί τους πραξικοπηματίες με οικονομικά αντίποινα.

Τετάρτη 21 Αυγούστου 1991

Οι πραξικοπηματίες δείχνουν αναποφάσιστοι και ανίκανοι να ελέγξουν την κατάσταση.

Κυκλοφορούν φήμες ότι οι ηγέτες του πραξικοπήματος εγκατέλειψαν τη Μόσχα και ότι τέσσερις από αυτούς πήγαν να συναντήσουν τον Γκορμπατσόφ. Τα τεθωρακισμένα αποσύρονται από τη Μόσχα. Στις τρεις μικρές Δημοκρατίες της Βαλτικής τα σοβιετικά στρατεύματα επιστρέφουν στις βάσεις τους. Η Λετονία και η Εσθονία κηρύσσουν την ανεξαρτησία τους από τη Σοβιετική Ένωση. Ο Γκορμπατσόφ ενημερώνει τον Μπους τηλεφωνικά ότι το πραξικόπημα κατέρρευσε και πως επιστρέφει στα προεδρικά του καθήκοντα στη Μόσχα.

Πέμπτη 22 Αυγούστου 1991

Ο αρχηγός της Κα Γκε Μπε Κριουτσκόφ φθάνει στη Μόσχα μαζί με τον Γκορμπατσόφ, για να συλληφθεί στο αεροδρόμιο. Συλλαμβάνονται επίσης και όλοι οι πρωτεργάτες του πραξικοπήματος. Εκτός από έναν, τον Μπορίς Πούγκο.

Για τον οποίο ανακοινώθηκε πως αυτοκτόνησε την ώρα που οι στρατιώτες ετοιμάζονταν να τον συλλάβουν.

Ο Γιέλτσιν, μιλώντας σε πλήθος 100 χιλιάδων, ανακηρύσσει τη «μεταβολή της πολιτικής εξουσίας της Ένωσης». Διατάσσει το κλείσιμο της «Πράβντα» και απομακρύνεται ο διευθυντής της «Ιζβέστια» Νικολάι Εφίμοφ.

Σε συνέντευξη Τύπου, ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ αναλαμβάνει τις ευθύνες του για τους ανθρώπους του περιβάλλοντός του που σχεδίαζαν την ανατροπή του.

Σε όλη τη Σοβιετική Ένωση οργανώνονται διαδηλώσεις εναντίον του Κομμουνιστικού Κόμματος.

Αρχικά οι πραξικοπηματίες ήθελαν να πιστεύουν ότι με το προνουνσιαμέντο θα μπορούσαν να εμποδίσουν τις μεταρρυθμίσεις, δημιουργώντας έκρυθμη κατάσταση, η οποία επέτρεπε την επέμβαση του στρατού. Αυτά υποστήριζαν, αμέσως μετά την αποτυχία του πραξικοπήματος, αξιωματούχοι των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών. «Οι αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες έχουν να μάθουν ακόμα πολλές λεπτομέρειες», πρόσθεταν, υποστηρίζοντας πως από την αρχή φάνηκε ότι το πραξικόπημα «ήταν ερασιτεχνικό, άσχημα οργανωμένο και καταδικασμένο να αποτύχει».

Άσχετα αν προηγουμένως άλλα έλεγαν, όσο τουλάχιστον έστω και για λίγο η εξουσία βρισκόταν στα χέρια των πραξικοπηματιών.

Όλα έγιναν βάσει σχεδίου

Όλα λειτούργησαν βάσει προδιαγεγραμμένου σχεδίου. Με μία μεθοδικότητα, ώστε να μην προκληθεί και το αίσθημα όλων εκείνων που πίστευαν ακόμα στο παλιό σύστημα.

Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ λίγoυς μήνες μετά το πραξικόπημα – οπερέτα νόμιζε πως ήταν και πάλι πρόεδρος. Αργότερα όμως, σε μια μαραθώνια συνάντηση με τον Γιέλτσιν, συμφώνησε σε όλα μαζί του:

Η τελευταία πράξη του δράματος

23η Δεκεμβρίου

Η συνάντηση του Γκορμπατσόφ με τον Γιέλτσιν είχε οριστεί για τις 12 το μεσημέρι της Δευτέρας. Κράτησε σχεδόν δέκα ώρες. Ο Γκορμπατσόφ είχε ζητήσει να συνομιλήσει με τον Βρετανό πρωθυπουργό, στις έξι το απόγευμα. Ήταν όμως ξεκάθαρο πως η συνάντηση δεν θα είχε τελειώσει ως εκείνη την ώρα.

Η σύνδεση με τον Μέητζορ έγινε. Εν είδει αναφοράς για τα όσα συμβαίνουν, ο Γκορμπατσόφ τον ενημέρωσε όπως θα μιλούσε σε κάποιον πολύ στενό του συνεργάτη. Καθώς ακουμπούσε το ακουστικό, όλοι κατάλαβαν πως τα είχε όλα ήδη συμφωνήσει με τον Γιέλτσιν. Του είχε παραδώσει τα πάντα. Ποιος ξέρει με τι αντάλλαγμα. «Πάω τώρα να ολοκληρώσουμε», είπε μόνο…

Η υπογραφή παράδοσης με το στυλό του Τέρνερ

… Το στούντιο, που ήταν γνωστό στην εσωτερική γλώσσα του Κρεμλίνου ως «αίθουσα Νο 4», ήταν γεμάτο από θορυβώδεις φωτορεπόρτερ, δημοσιογράφους και κάμερες από τρία τηλεοπτικά κανάλια.

Ο Γκορμπατσόφ μπήκε στην αίθουσα στις επτά παρά πέντε και όπως έκανε πάντα χαιρέτησε τους γνωστούς του δημοσιογράφους πριν καθήσει στο τραπέζι με το μικρόφωνο. Στο ένα του χέρι κρατούσε τις σημειώσεις του και στο άλλο ένα έγγραφο για την παράδοση των καθηκόντων τού ανώτατου γενικού διοικητή. Γυρνώντας τότε προς το μέρος του Αλεξάντρ Γιάκοβλεφ ρώτησε με το φυσικότερο ύφος, λες και επρόκειτο για μια διαδικασία ρουτίνας: «Πότε πρέπει να υπογράψω. Τώρα ή μετά την ομιλία μου;»
Ζήτησε από τον προεδρικό εκπρόσωπο Γκρατσόφ μια πένα για να υπογράψει και τη δοκίμασε σε ένα λευκό χαρτί. «Χρειάζομαι κάτι που να γράφει πιο απαλά», είπε.

Ο πρόεδρος του CNN Τεντ Τέρνερ, που ήταν παρών, προσέφερε τον δικό του στυλογράφο. Πάντα τα κοράκια μυρίζονται τη στιγμή που πρέπει να εμφανιστούν. Η πένα του ¬ ένας ασημένιος στυλογράφος «Parker» ¬ ικανοποιούσε περισσότερο τον πρόεδρο, ακόμα, Γκορμπατσόφ. Έβαλε το τελευταίο προεδρικό διάταγμα που θα υπέγραφε μπροστά του. Υπέγραψε με σταθερό χέρι (και αμερικανικό στυλογράφο) πριν ακουμπήσει το έγγραφο στην άκρη του τραπεζιού. Τα επόμενα τρία λεπτά, έως τις επτά, τα διέθεσε στους φωτογράφους. Η ιστορικότερη παράδοση της εξουσίας είχε γίνει, έτσι απλά.

Η τελετή για την παράδοση του «πυρηνικού κουμπιού» είχε προγραμματιστεί να γυριστεί για την τηλεόραση, όπως είχε κανονίσει ο Γιέλτσιν πια, και είχε συνεννοηθεί με την ομάδα του αμερικανικού τηλεοπτικού καναλιού ABC γι’ αυτό. (Ποιος πληρώθηκε τα δικαιώματα και πόσα ήταν;).

Όμως ο Γιέλτσιν δεν ήθελε να επιστρέψει στο γραφείο τού πρώην -πλέον- προέδρου της Ένωσης, ο Γκορμπατσόφ.

Άλλος κυβερνούσε πια. Ο Αυτοκράτορας Μπορίς.