Επτά δημοψηφίσματα έχουν διεξαχθεί μέχρι σήμερα στην Ελλάδα, με τις έξι περιπτώσεις το ερώτημα να σχετίζεται με το πολίτευμα (βασιλευόμενη ή αβασίλευτη δημοκρατία) και η μία με την έγκριση Συντάγματος.
Σημειώνεται ότι τα τρία από τα επτά δημοψηφίσματα διενεργήθηκαν από δικτατορικά καθεστώτα.
Τα δημοψηφίσματα:
1920: Η κυβέρνηση Δημητρίου Ράλλη προκηρύσσει δημοψήφισμα για τις 5 Δεκεμβρίου με ερώτημα την επιστροφή του βασιλιά Κωνσταντίνου του Α’. Στο δημοψήφισμα δεν συμμετέχουν οι Φιλελεύθεροι. Η επάνοδος του εξόριστου βασιλιά εγκρίνεται με 99%. Το αποτέλεσμα ενοχλεί τις συμμαχικές δυνάμεις και κυρίως τη Βρετανία που δεν επιθυμεί την επιστροφή του φιλογερμανού Κωνσταντίνου. Οι σύμμαχοι παύουν να υποστηρίζουν την Ελλάδα προσφέροντας την υποστήριξή τους προς την Τουρκία. Η αλλαγή της στάσης των συμμάχων θεωρείται ένας από τους παράγοντες που συνέλαβαν καθοριστικά στη μικρασιατική καταστροφή.
1924: Η Δ’ Συντακτική Εθνοσυνέλευση προκηρύσσει δημοψήφισμα για τις 13 Απριλίου με ερώτημα την κατάργηση της μοναρχίας. Η διαδικασία οργανώνεται από την κυβέρνηση Παπαναστασίου. Υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας ψηφίζει το 69,95% των ψηφοφόρων και κατά το 30,05%. Την 1η Μαΐου της ίδιας χρονιάς ορκίζεται πρόεδρος της Δημοκρατίας ο Παύλος Κουντουριώτης.
1935: Προκηρύχθηκε από το δικτατορικό καθεστώς του Γεωργίου Κονδύλη κι έμεινε στην ιστορία ως «νόθο δημοψήφισμα». Το ερώτημα ήταν η κατάργηση της αβασίλευτης δημοκρατίας. Σύμφωνα με το επίσημο αποτέλεσμα, υπέρ της βασιλευόμενης δημοκρατίας ψήφισε το 97,88% των ψηφοφόρων, ενώ το “όχι” απέσπασε μόλις το 2,12%.
1946: Η κυβέρνηση Κωνσταντίνου Τσαλδάρη προκηρύσσει δημοψήφισμα για την 1η Σεπτεμβρίου. Οι επιλογές ήταν τρεις: υπέρ ή κατά της επανόδου του βασιλιά και υπέρ της αβασίλευτης Δημοκρατίας. Υπέρ της επανόδου του βασιλιά Γεωργίου Β’ ψήφισε το 69%, κατά το 20% και υπέρ της αβασίλευτης Δημοκρατίας το 11%.
1968: Η χούντα των συνταγματαρχών διενεργεί δημοψήφισμα στις 29 Σεπτεμβρίου για σχέδιο συντάγματος που είχε εκπονήσει η ίδια. Στο δημοψήφισμα – παρωδία το «ναι» αποσπά ποσοστό 92,21% και το “όχι” το 7,79%. Στη διαδικασία δεν είχαν δικαίωμα συμμετοχής οι πολιτικοί κρατούμενοι που είχαν συλληφθεί ή εκτοπιστεί μετά το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου του 1967.
1973: Το δεύτερο δημοψήφισμα – παρωδία της Απριλιανής δικτατορίας πραγματοποιήθηκε στις 29 Ιουλίου εκείνου του έτους. Τα ερωτήματα σχετίζονταν με την έγκριση μεταρρύθμισης του συντάγματος του 1968, την εκλογή προέδρου (Γεώργιος Παπαδόπουλος) και αντιπροέδρου (Οδυσσέας Αγγελής) της Δημοκρατίας για θητεία οκτώ ετών και την κατάργηση της μοναρχίας. Υπέρ ψήφισε το 78,43% και κατά το 21,57%.
1974: Μετά την πτώση της δικτατορίας, η κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή διενεργεί δημοψήφισμα με ερώτημα τη μορφή του πολιτεύματος. Το δημοψήφισμα διενεργήθηκε στις 8 Δεκεμβρίου. Το 69,2% των ψηφοφόρων ψηφίζει κατά της βασιλευόμενης δημοκρατίας, έναντι 30,82% που είναι υπέρ της επαναφοράς του θεσμού της βασιλείας.
Αξίζει να σημειωθεί ότι και το 2011 ο Γιώργος Παπανδρέου είχε αναφερθεί στο ενδεχόμενο να προβεί στη διεξαγωγή δημοψηφίσματος για την υλοποίηση απόφασης των Βρυξελλών.
Τι ισχύει για το δημοψήφισμα και τι προβλέπει το Σύνταγμα για τη διεξαγωγή του
Σύμφωνα με το άρθρο 44 του Συντάγματος προβλέπονται δύο ειδών δημοψηφίσματα: Το πρώτο είναι για «κρίσιμα εθνικά θέματα» (σ.σ.: αυτό που επικαλείται ο Αλέξης Τσίπρας εν προκειμένω) και το δεύτερο για ήδη ψηφισμένο νομοσχέδιο, εκτός από δημοσιονομικό ζήτημα.
Μετά την έγκριση από το υπουργικό συμβούλιο και στη συνέχεια στην Ολομέλεια της Βουλής. Εκεί απαιτείται απόλυτη πλειοψηφία των βουλευτών, δηλαδή 151 βουλευτών. Εφόσον αυτή υπάρξει, τότε ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας προκηρύσσει το δημοψήφισμα.
Ο χρόνος μέσα στον οποίο θα πρέπει αυτό να διεξαχθεί είναι ένας μήνας από τη δημοσίευση του σχετικού προεδρικού διατάγματος. Στην προκειμένη περίπτωση η κυβέρνηση αποφάσισε να διεξαχθεί σε επτά ημέρες, την Κυριακή 5 Ιουλίου.
Ημέρα διεξαγωγής του ορίζεται μία από τις επόμενες Κυριακές, όπως στις εκλογές, κι η ψηφοφορία αρχίζει στις 07.00 το πρωί και ολοκληρώνεται στις 19.00 το απόγευμα. Για να θεωρηθεί έγκυρο το αποτέλεσμα της λαϊκής ετυμηγορίας για κρίσιμα εθνικά θέματα, θα πρέπει η συμμετοχή των ψηφοφόρων να είναι 40%.
Σύμφωνα με τον σχετικό εφαρμοστικό νόμο που ψηφίστηκε στη Βουλή το 2011, ο ψηφοφόρος καλείται να εκφράσει την προτίμησή του στο ερώτημα ή στα ερωτήματα που καθορίζονται στην απόφαση της Ολομέλειας της Βουλής, με την οποία γίνεται δεκτή η πρόταση για τη διενέργεια δημοψηφίσματος.
Τι ισχύει για το δημοψήφισμα
α) οροθετούνται οι βασικές έννοιες, δηλαδή το κρίσιμο εθνικό θέμα, στο οποίο δεν περιλαμβάνονται μόνο ζητήματα εξωτερικής πολιτικής και εθνικής άμυνα, αλλά και ζητήματα γενικότερου ενδιαφέροντος σχετικά με την πολιτική, την κοινωνική και την οικονομική ζωή της χώρας, το ψηφισμένο νομοσχέδιο, το σοβαρό κοινωνικό ζήτημα και το δημοσιονομικό ζήτημα,
β) ψηφίζουν όσοι είναι γραμμένοι στους εκλογικούς καταλόγους και την ημέρα της ψηφοφορίας βρίσκονται εντός των ορίων της χώρας,
γ) η ψηφοφορία διεξάγεται σε εκλογικές περιφέρειες και ταυτόχρονα σε όλη την επικράτεια,
δ) οι ψηφοφόροι καλούνται να εκφράσουν την προτίμησή τους σε έντυπο ψηφοδέλτιο, το οποίο περιέχει το ερώτημα και τις δυνατές απαντήσεις, όπως καθορίζονται από τη Βουλή,
ε) επικρατεί η απάντηση που συγκεντρώνει την απόλυτη πλειοψηφία των εγκύρων ψηφοδελτίων, στα οποία δεν προσμετρώνται τα λευκά,
στ) η ετυμηγορία του εκλογικού σώματος είναι συμβουλευτική για την κυβέρνηση, με εξαίρεση την περίπτωση δημοψηφίσματος για ψηφισμένο νομοσχέδιο, οπότε έχει δεσμευτικό περιεχόμενο, αρκεί να πάρει μέρος στην ψηφοφορία τουλάχιστον το πενήντα τοις εκατό (50%) όσων είναι γραμμένοι στους εκλογικούς,
ζ) η οικονομική διαχείριση και η δημόσια προβολή υπόκεινται στις ρυθμίσεις, που διέπουν τις γενικές βουλευτικές εκλογές, και
η) το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας και, εν γένει, το κύρος του δημοψηφίσματος ελέγχεται από το Ανώτατο Ειδικό Δικαστήριο
